Bakı. Trend:
Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin Vaşinqtona səfəri
və ABŞ prezidenti Donald Tramp ilə keçirdiyi danışıqlar sadəcə
diplomatik hadisə deyil – Avrasiyada yeni geoiqtisadi düzənin
yaranmasının rəmzinə çevrilmiş bir mərhələdir. Tokayevin Trampın
təşəbbüsünə – “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu”
(TRIPP) layihəsinə dəstək verməsi Orta Dəhlizin inkişafında
tamamilə yeni mərhələnin başlanğıcıdır və bölgədə güc balansını
dəyişir.
ABŞ lideri görüşdən sonra çıxış edərək vurğuladı ki, TRIPP təkcə
yeni nəqliyyat erası deyil, həm də ABŞ-nin vasitəçiliyi ilə
Azərbaycan və Ermənistan arasında əldə edilən tarixi sülh sazişinin
nəticəsidir. “Bu marşrutu mənim adımla adlandırıblar və bununla
qürur duyuram. Bu yol Şərqlə Qərbi birləşdirəcək, dünyanın iqtisadi
baxımdan ən strateji regionundan keçərək Xəzəryanı və Mərkəzi Asiya
ölkələrinə yeni ticarət imkanları yaradacaq”, – deyə Tramp
bildirdi.
Uzun illərdən sonra ABŞ regiona hərbi deyil,
iqtisadi-infrastruktur yönümlü layihə ilə qayıdır. TRIPP, mahiyyət
etibarilə, sadəcə bir yol deyil – Xəzəri, Qafqazı və Türkiyəni
birləşdirən, Rusiya və İran marşrutlarına alternativ yaradan
tamhüquqlu logistik ekosistemdir.
Bu gün Qazaxıstan Vaşinqtonun region strategiyasında açar ölkəyə
çevrilir. 17 milyard dollardan artıq dəyəri olan müqavilələr
enerji, nadir metalların hasilatı, yüksək texnologiyalar və
nəqliyyat infrastrukturu sahələrini əhatə edir. Qazaxıstan ABŞ-ın
daxili uran tələbatının təxminən 25 faizini təmin edir ki, bu da
onu Amerika nüvə energetikası üçün strateji təchizatçıya
çevirir.
Bundan əlavə, ABŞ sərmayələri Qazaxıstanda volfram və nadir
torpaq elementlərinin hasilatına yönəlib. Bu, Vaşinqtonun Çin
asılılığını azaltmaq və xammal təchizatını diversifikasiya etmək
istəyini nümayiş etdirir. Rusiya üzərinə tətbiq olunan sanksiyalar
fonunda Qazaxıstan Qərb ilə Şərq arasında iqtisadi körpü rolunu
oynayır və çoxvektorlu diplomatiyasını qoruyur.
“Tramp Marşrutu” əslində yeni iqtisadi artım xətti yaradır –
Qazaxıstandan Xəzər dənizi üzərindən keçərək Azərbaycanın, oradan
Türkiyənin və nəhayət Avropanın ərazisinə qədər uzanan zəncir.
Azərbaycan üçün bu, sadəcə tranzit layihə deyil, Orta Dəhlizin əsas
qovşağı statusunu möhkəmləndirmək fürsətidir.
Hazırda Azərbaycanın ərazisindən ildə 8 milyon tondan artıq tranzit
yük keçir. TRIPP çərçivəsində bu rəqəm 15 milyon tona qədər arta
bilər ki, bu da təxminən 1,5 milyon standart konteyner (TEU)
deməkdir. Müqayisə üçün: Qara dənizin ən iri limanı olan Konstansa
hər il təxminən eyni həcmdə yük qəbul edir.
TRIPP-in reallaşması Xəzəryanı ölkələri liman və dəmir yolu
infrastrukturunu daha sürətlə inkişaf etdirməyə vadar edir. Hazırda
illik 15 milyon ton yükaşırma qabiliyyətinə malik Bakı Beynəlxalq
Dəniz Ticarət Limanı bu baxımdan əsas Xəzər habına çevrilmək
imkanını qazanır.
Azərbaycan üçün bu layihə eyni anda üç ölçüdə önəmlidir –
iqtisadi, geosiyasi və texnoloji. İqtisadi baxımdan – tranzit
gəlirlərinin artımı, xidmət və logistika sektorlarının inkişafı,
yeni iş yerlərinin yaranması. Geosiyasi baxımdan – Azərbaycan
Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Türkiyə arasında sabitlik və əməkdaşlığın
əsas təminatçısına çevrilir. Texnoloji baxımdan isə – rəqəmsal və
“ağıllı” dəhlizlərə keçid, logistikanın IT platformalar,
avtomatlaşdırılmış gömrük sistemləri və məlumat mübadiləsi ilə
inteqrasiyası.
Bakı Limanı, Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu, eləcə də Ələt və
Samur-Cənub logistika mərkəzləri bu marşrutun bünövrəsini təşkil
edir. Azərbaycan eyni zamanda Qazaxıstan və Türkmənistanla
Transxəzər Nəqliyyat Konsorsiumu çərçivəsində əməkdaşlığı
dərinləşdirir.
TRIPP vasitəsilə Vaşinqton uzun illər Rusiya və Çin nüfuz
dairəsi sayılan regiona faktiki şəkildə geri dönür. Yeni marşrut
Avropanın şimal xəttlərindən asılılığını azaldır, Çindən və Mərkəzi
Asiyadan gələn yükləri Rusiya ərazisindən keçmədən cəmi 12–14 günə
Avropaya çatdırmağa imkan verir (hazırkı 25–30 gün əvəzinə).
Beləliklə, ABŞ bölgədə hərbi bazalarla deyil, infrastruktur
vasitəsilə – yəni ən sakit və uzunömürlü təsir forması ilə
mövqelərini möhkəmləndirir. Bu, iqtisadi inteqrasiyanın pərdəsi
altında həyata keçirilən “yumşaq güc” strategiyasıdır. Azərbaycan
bu mənzərədə ən əlverişli nöqtədədir: həm coğrafi baxımdan
marşrutun mərkəzində yerləşir, həm də siyasi sabitlik və
proqnozlaşdırıla bilənlik nümayiş etdirir – bu da qonşu ölkələrin
çoxunda çatışmır.
İmkanlarla yanaşı risklər də mövcuddur. Əvvəla, regional
təhlükəsizlik. Marşrut Ermənistan ərazisindən keçdiyi üçün etibarlı
təhlükəsizlik zəmanətləri tələb olunur. ABŞ və Avropa İttifaqı bu
zəmanətləri verməyə hazır olduqlarını bildirirlər, amma praktiki
mərhələdə bu, maraqların incə balansını qorumağı tələb edəcək.
İkinci məsələ – marşrutlar arasında rəqabət. Rusiya İran və
Xəzər üzərindən keçən “Şimal–Cənub” xəttini fəal şəkildə təbliğ
edəcək, Çin isə “Bir Kəmər, Bir Yol” layihəsinin Orta Asiya
budaqlarını irəli sürəcək. Azərbaycan üçün əsas məsələ
rəqabətədavamlı tariflər, minimum bürokratiya və müasir xidmət
səviyyəsi ilə yük axınlarını cəlb etməkdir.
Üçüncü amil – maliyyə. İnfrastrukturun genişlənməsi milyardlarla
dollarlıq sərmayə tələb edir. Bu səbəbdən əsas prioritet özəl
investorların cəlb edilməsi və dövlət–özəl tərəfdaşlıqların
yaradılması olacaq.
Yeni geosiyasi reallıqdan maksimum fayda götürmək üçün
Azərbaycan qabaqlayıcı addımlar atmalıdır. Əvvəlcə dəmir yolu
xətlərinin və terminalların modernləşdirilməsi, Bakı limanının
gücünün artırılması və multimodal habların inkişafı vacibdir.
İkinci istiqamət – beynəlxalq daşıyıcılar üçün cəlbedici hüquqi
və inzibati mühitin formalaşdırılması. “Bir pəncərə” prinsipi,
şəffaf tarif siyasəti, rəqəmsal gömrük sistemləri Azərbaycanın
tranzit mərkəzinə çevrilməsini təmin edə bilər.
Üçüncü istiqamət – Qazaxıstan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri
ilə institusional əlaqələrin möhkəmləndirilməsi: birgə logistik
şirkətlərin, sığorta fondlarının və nəqliyyat alyanslarının
yaradılması.
Bu xəritədə Azərbaycanın rolu artıq təkcə körpü olmaq deyil – o,
Avrasiyanın yeni iqtisadi arxitekturasının memarlarından birinə
çevrilmək şansını qazanır.
TRIPP sadəcə Trampın layihəsi deyil. Bu, Avrasiyanın iqtisadi
xəritəsini yenidən çəkmək və ABŞ-ni regiona infrastruktur, ticarət
və enerji vasitəsilə qaytarmaq cəhdidir. Azərbaycan üçün isə bu,
onilliyin şansıdır: özünü nəqliyyat habı kimi möhkəmləndirmək,
coğrafiyasını iqtisadi kapitala çevirmək və təkcə Şərqlə Qərb
arasında körpü deyil, Avrasiyanın taleyinin müəyyənləşdiyi strateji
qovşaq olmaq imkanıdır.
Yalnız səriştəli idarəetmə, çevik diplomatiya və uzaqgörən
strateji planlaşdırma sayəsində Azərbaycan yeni marşrutun bir
hissəsi olmaqla kifayətlənməyib, onun qaydalarını müəyyən edən
oyunçulardan birinə çevrilə bilər.
Əgər TRIPP-ə sadəcə siyasi şüar kimi deyil, strukturlaşdırılmış
iqtisadi layihə kimi baxsaq, aydın olur ki, söhbət bütün
Avrasiyanın logistikasının sistemli şəkildə yenidən qurulmasından
gedir. ABŞ Ticarət Nazirliyinin məlumatına görə, 2024-cü ildə
Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasındakı ümumi yük dövriyyəsi 78 milyon
ton olub, onun cəmi 8 faizi Xəzər üzərindən keçib. Potensial isə
nəhəngdir: hazırkı daşınma tarifləri saxlanılarsa, 2026-cı ilə
qədər bu göstərici 20–22 faizə qədər yüksələ bilər.
Son bir ildə Orta Dəhlizlə 2,7 milyon tondan artıq yük daşınıb –
bu, 2023-cü illə müqayisədə 35 faiz artım deməkdir. Hətta ən
optimist proqnozları belə geridə qoyan bu rəqəm, 2025-ci ilin
avqustunda Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanmış sülh
sazişindən və marşrutun TRIPP çərçivəsinə daxil edilməsindən sonra
daha da yüksələcək. Ekspertlər 2027-ci ilə qədər tranzitin azı 10
milyon tona çatacağını proqnozlaşdırır.
Müqayisə üçün: Rusiya üzərindən keçən ənənəvi marşrutlar
(Transsibir və Şimal Dəniz Yolu daxil olmaqla) sanksiyalar, uzun
çatdırılma müddətləri və geosiyasi risklər səbəbindən Asiyadan
gələn yüklərin 40 faizini itirib. İran və Fars körfəzi üzərindən
keçən yollar isə bölgədəki gərginliklərə görə sabit sayılmır. Bu
şəraitdə Azərbaycan və Qazaxıstan tranzit sərmayələrinin yeni
cazibə mərkəzinə çevrilir.
TRIPP-in əsas qovşaqlarından biri Xəzər dənizidir. Qazaxıstan bu
istiqamətdə böyük addımlar atıb: Aktau limanının illik tutumu 25
milyon tona çatdırılıb, yeni Kurık terminalı isə bərə və konteyner
daşımalarına ixtisaslaşıb. Azərbaycanın tərəfində isə Ələt (Bakı
Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı) bu sistemin əsas dayağıdır. Liman
artıq ildə 15 milyon ton yük qəbul edə bilir və yaxın illərdə bu
göstəricinin 25 milyona çatdırılması planlaşdırılır.
Ələt sadəcə nəqliyyat nöqtəsi deyil, 130-dan çox rezidenti olan
tamhüquqlu iqtisadi zonadır. Burada logistika, informasiya
texnologiyaları və istehsal sahələrində fəaliyyət göstərən
şirkətlər yerləşir. Bu model “platforma kimi logistika”
konsepsiyasını formalaşdırır – nəqliyyat, maliyyə, sığorta və
rəqəmsal xidmətlərin vahid sistemdə birləşməsi.
2025-ci ilə dair yenilənmiş məlumatlara əsasən, ABŞ-ın
Qazaxıstana yönəltdiyi birbaşa sərmayələrin ümumi həcmi 40 milyard
dolları keçib. Onun 12 milyard dollardan çoxu nadir torpaq
elementləri və uran hasilatına yatırılıb. Yeni razılaşmalar
çərçivəsində ABŞ şirkətləri ilə birgə iki emal zavodunun tikintisi
və Qazaxıstan–Xəzər sərhədində logistika klasterinin yaradılması
planlaşdırılır.
Lakin əsas yenilik Trampın “XXI əsr infrastrukturu”na sərmayə
qoymaq niyyətini bəyan etməsi oldu. Söhbət ümumi dəyəri 35 milyard
dollar olan layihələr paketindən gedir. Bu paket ABŞ-ın
ixrac-kredit agentlikləri və özəl konsorsiumlar vasitəsilə
maliyyələşdiriləcək.
Layihədə rəqəmsal kommunikasiyaya da xüsusi önəm verilir:
marşrut boyunca Mərkəzi Asiyanı, Azərbaycanı və Türkiyəni Avropa
data-mərkəzləri ilə birləşdirəcək optik-lif xətti çəkilməsi
planlaşdırılır. Beləliklə, TRIPP həm nəqliyyat, həm də informasiya
dəhlizinə çevrilir.
Azərbaycan daxilində TRIPP-lə bilavasitə əlaqəli bir neçə əsas
infrastruktur layihəsi həyata keçirilir. 110 kilometrlik
Horadiz–Ağbənd dəmir yolu xəttinin 70 faizdən çoxu tamamlanıb. Bu,
Naxçıvanı ölkənin əsas hissəsi ilə birləşdirəcək və beynəlxalq
tranzit yolunun tərkib hissəsinə çevriləcək.
Bundan əlavə, 2025-ci ildə Gəncə–Qazax–Gürcüstan sərhədi
avtomobil magistralının genişləndirilməsinə başlanılıb. Bu xətt
Tbilisi və Qars istiqamətində konteyner daşımalarının əsas halqası
olacaq.
Azərbaycan həmçinin Gəncə, Yevlax, Naxçıvan və Sumqayıt boyunca
logistika mərkəzləri şəbəkəsini inkişaf etdirir. Bu mərkəzlər yük
axınlarını idarə edən və ölkəni sadəcə tranzit məkanı deyil,
tamhüquqlu iqtisadi vasitəçiyə çevirən yeni infrastruktur
sisteminin əsasını qoyur.
TRIPP Avrasiyada gedən proseslərlə birbaşa əlaqəlidir. Trampın
2025-ci ilin yayında Asiyaya səfərindən sonra aydın oldu ki, ABŞ
region strategiyasını yenidən formatlayır – hərbi mövcudluqdan
ticarət və nəqliyyat qovşaqları üzərində nəzarətə keçir. Vaşinqton
yeni infrastruktur oxunda Qazaxıstanı, Azərbaycanı və Türkiyəni
dayaqlı dövlətlər kimi görür.
Azərbaycan üçün bu layihə həm də Türkiyə ilə strateji ittifaqın
möhkəmlənməsi və iqtisadi fəza imkanlarının Mərkəzi Asiyaya qədər
genişlənməsi deməkdir. Qazaxıstan və Türkmənistanla Xəzər üzərindən
əməkdaşlıq layihənin türk ölçüsünü gücləndirir və Qərb
analitiklərinin artıq “Türk İpək Qurşağı” adlandırdığı güclü
iqtisadi arteriyanı formalaşdırır.
Bu mənzərədə Azərbaycan təkcə tranzit ölkə deyil, yeni Avrasiya
sisteminin iqtisadi və siyasi nəbzinin döyündüyü mərkəz rolunu
qazanır.
Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin ilkin hesablamalarına görə,
2030-cu ilə qədər tranzit əməliyyatlarından və əlaqəli xidmətlərdən
əldə olunan illik gəlir 1,2 milyard dollara çata bilər. Yeni
logistika qovşaqlarının yaradılması təxminən 30 minədək yeni iş
yerinin açılmasına səbəb olacaq.
Bundan əlavə, ixrac və tranzit əməliyyatlarının genişlənməsi
hesabına ölkənin ÜDM artımının hər il 2,5–3 faiz səviyyəsində
yüksələcəyi proqnozlaşdırılır. Bakı Nəqliyyat Tədqiqatları
Mərkəzinin hesablamalarına görə, hər 10 milyon ton tranzit yük
Azərbaycan iqtisadiyyatına liman rüsumları, sığorta, xidmət və emal
daxil olmaqla, əlavə 400 milyon dollarlıq gəlir gətirir.
TRIPP layihəsinin bütün potensialını reallaşdırmaq üçün
Azərbaycan sadəcə iştirakçı deyil, həm də koordinasiya mərkəzinə
çevrilməlidir. Qarşıdakı illərdə prioritet istiqamətlər
bunlardır:
— Naxçıvana qədər dəmir yolu koridorunun tamamlanması və Türkiyə
ilə inteqrasiyanın təmin edilməsi;
— Bakı Limanı və Ələt konteyner terminalının gücünün
artırılması;
— yük tranziti üzrə bütün prosedurların rəqəmsallaşdırılması;
— Qazaxıstan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə birgə logistika
şirkətlərinin yaradılması.
Eyni zamanda risklər də nəzərə alınmalıdır: Ermənistanın siyasi
manevrləri, Rusiya və İranın mümkün təzyiqləri, eləcə də qlobal
enerji bazarlarında qiymət dalğalanmaları Azərbaycanın planlarına
təsir göstərə bilər.
… TRIPP Avrasiyanın qlobal yenidən formatlanmasının alətinə
çevrilir. Bu, sadəcə Trampın diplomatik bəyanatı deyil – yeni
dövrün infrastruktur bünövrəsidir. Burada əsas güc artıq neftdə
deyil, marşrutlara nəzarətdədir.
Yeni xəritənin mərkəzində yerləşən Azərbaycan strateji sıçrayış
imkanı qazanıb. Bu fürsətdən necə istifadə olunacağı ölkənin
taleyini müəyyən edəcək: Azərbaycan gələcəyin Avrasiya
logistikasının mərkəzi qovşağına çevrilə bilər – yaxud başqalarının
layihələrində ikinci dərəcəli oyunçu olaraq qalacaq.
