Bakı. Trend:
1988-ci ildən etibarən hər il dekabrın 1-i dünyada QİÇS-lə
(Qazanılmış İmmun Çatışmazlığı Sindromu) Mübarizə Günü kimi qeyd
edilir. Həmin günün beynəlxalq səviyyədə qeyd edilməsi dünyanın
bütün regionlarında İİV infeksiyasının və QİÇS-in yayılması ilə
mübarizədə səylərin birləşdirilməsinə xidmət edir. QİÇS-lə Mübarizə
Gününün qeyd olunmasında əsas məqsəd dünya ölkələrini problemlə
mübarizədə bir araya gətirməkdir.
İİV və QİÇS anlayışlarının fərqi nədədir? Ölkəmizdə və dünyada
İİV/QİÇS-lə bağlı epidemioloji vəziyyət hansı səviyyədədir?
Respublikada İİV-ə yoluxmuş şəxslərin aşkarlanması necə həyata
keçirilir?
Trend xəbər
verir ki, bu və digər suallara Səhiyyə Nazirliyi Respublika QİÇS-lə
Mübarizə Mərkəzinin direktoru Famil Məmmədov aydınlıq gətirir.
– Famil müəllim, İİV və QİÇS anlayışlarının fərqi nədədir?
– İİV infeksiyası – İnsanın İmmunçatışmazlığı Virusları
tərəfindən törədilən və immun sistemin getdikcə artan zədələnməsi
ilə xarakterizə olunan infeksion xəstəlikdir. İİV infeksiyasının
gedişində 4 mərhələ müəyyən edilir. Bu mərhələlərdən asılı olaraq,
İİV-ə yoluxan şəxslərdə müxtəlif kliniki simptomlar görünə bilər.
İlkin mərhələdə ümumi halsızlıq, tez yorulma, limfa düyünlərinin
böyüməsi, periodik olaraq hərarətin yüksəlməsi müşahidə olunur.
Daha sonrakı mərhələlərdə isə digər ağırlaşmalar- dəri və daxili
orqanların göbələk mənşəli zədələnmələri, vərəmə xas əlamətlər,
bədxassəli şişlər görünür.
QİÇS isə Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu adlanaraq,
İİV-infeksiyasının sonuncu mərhələsidir. Bu mərhələdə İİV-ə
yoluxmuş şəxslərdə artıq immun sistemin daha proqressiv zədələnməsi
müşahidə edilir və xəstələrdə çoxsaylı ağırlaşmalar – vərəm,
mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi, mədə-bağırsaq sistemində
patologiyalar, bədxassəli şişlər inkişaf edir.
– Ölkəmizdə İİV/QİÇS-lə bağlı epidemioloji vəziyyət hansı
səviyyədədir?
– Azərbaycanda ilk İİV-ə yoluxmuş şəxs 1987-ci ildə aşkarlanıb.
Ümumilikdə, 1987-ci ildən 2025-ci ilin üçüncü rübünün sonunadək, 11
min 260 nəfər İİV-lə yaşayan Azərbaycan vətəndaşı Respublika
QİÇS-lə Mübarizə mərkəzində rəsmi qeydiyyatdadır. Onlardan 70%-i
kişilər, 30%-i isə qadınlardır.
Xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, İİV-ə yoluxmaya yüksək meylli risk
qrupları, həmçinin ümumi əhali arasında məqsədyönlü şəkildə icra
olunan və həyata keçirilən müxtəlif istiqamətli əksepidemik və
profilaktik tədbirlərin nəticəsidir ki, Azərbaycan, Şərqi Avropa və
Mərkəzi Asiya regionuna daxil olan ölkələr arasında İİV-in yayılma
göstəricisi ən aşağı olan ölkələrdəndir.
İnsan İmmunçatışmazlığı Virusuna qarşı mübarizə dövlətimizin
səhiyyə siyasətində mühüm yer tutur və bu sahədə aparılan
fəaliyyətlər bir neçə əsas istiqamət üzrə sistemli şəkildə həyata
keçirilir.
– Azərbaycanda İİV-ə yoluxmuş şəxslərin aşkarlanması necə həyata
keçirilir?
– Hazırda ölkəmizdə İİV/QİÇS-lə bağlı xidmətlərin
təkmilləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılıb.
İİV-in aşkarlanma strategiyasının təkmilləşdirilməsi, Səhiyyə
Nazirliyi Respublika QİÇS-lə Mübarizə Mərkəzi (RQMM) ilə dövlət və
özəl tibb müəssisələri arasında səmərəli əməkdaşlığın qurulması,
RQMM tərəfindən risk qrupları ilə yanaşı, ümumi əhali arasında da
maarifləndirici tədbirlərin və kütləvi müayinələrin təşkili,
diaqnostikada yüksək həssaslığa, spesifikliyə malik testlərdən
istifadə olunması bu istiqamətdə atılan addımlardandır.
Ölkəmizdə İİV-in aşkarlanması Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST)
son tövsiyələrinə uyğun olaraq, RQMM-də və regionlarda yaşayan
insanların müayinələrə əlçatanlığının təmin olunması məqsədilə 10
regional laboratoriyada həyata keçirilir. Bunlarla yanaşı, İİV-ə
yoluxmaya daha yüksək meylli və nisbətən cəmiyyətə qapalı olan risk
qruplarının İİV-ə testləşməsi RQMM tərəfindən təşkil olunan səyyar
və stasionar könüllü müayinə məntəqələrində aparılır. Müayinələr
ödənişsiz, anonimlik və konfidensiallıq prinsipinə tam əməl
olunmaqla icra olunur. Bu, fərdlərin sosial stiqmadan azad, qorxu
hissi olmadan testdən keçmələrinə şərait yaradır və İİV diaqnozunun
məxfiliyini təmin edir.
Bütün bu tədbirlər İİV infeksiyasının vaxtında və erkən mərhələdə
aşkarlanması, effektiv müalicənin başlanması üçün zəruri şərtlər
yaradır. Nəticədə, İİV testləşməsi təkcə tibbi diaqnostika və
müalicə prosesinin əsas elementi deyil, həm də sağlam və məlumatlı
cəmiyyətin qurulması üçün vacib sosial alətdir.
– İİV-ə yoluxmuş şəxslərin müalicəsi varmı?
– Antiretrovirus Terapiyası (ART) – İİV-ə qarşı mübarizənin əsasını
təşkil edən, virusa qarşı yüksək effektivliyə malik müalicə
üsuludur. ART-nin əsas məqsədi virusun orqanizmdə replikasiyasının
qarşısını almaqla, qanda virusun səviyyəsini təyin olunmayan
səviyyəyədək endirməkdir. Nəticədə, virusun ötürülməsinin qarşısı
alınaraq, epidemioloji təhlükəsizlik təmin edilir, immun sistemin
fəaliyyəti bərpa olunaraq, orqanizmdə digər opportunistik
infeksiyaların, yanaşı xəstəliklərin və ağırlaşmaların inkişafının
qarşısı alınır, xəstələrin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və
ölüm hallarının azaldılmasına nail olunur.
Müntəzəm və düzgün tətbiq olunan müalicə nəticəsində İİV
infeksiyası artıq ölümcül xəstəlik deyil, idarəolunan xroniki bir
xəstəliyə çevrilib.
Ölkəmizdə İİV-lə yaşayan şəxslərə ART 2006-cı ildən etibarən tətbiq
edilir. İİV-lə yaşayan şəxslərin müalicəsi Səhiyyə Nazirliyi
Respublika QİÇS-lə Mübarizə Mərkəzi tərəfindən uğurla həyata
keçirilir və koordinasiya olunur. Hazırda on mindən artıq İİV-lə
yaşayan Azərbaycan vətəndaşı antiretrovirus müalicə proqramı
çərçivəsində daimi nəzarət və müalicə altındadır.
Ölkəmizdə tətbiq edilən müalicə sxemləri ÜST-nin tövsiyələrinə
əsasən, milli protokola uyğun olaraq İİV-lə yaşayan insanlara
ödənişsiz qaydada, anonimlik və konfidesiallıq prinsipi qorunmaqla
təyin edilir. Regionlarda yaşayan vətəndaşların müalicəyə
əlçatanlığını təmin etmək məqsədilə ARV preparatların verilməsi
regional İİV laboratoriyaları tərəfindən həyata keçirilir.
– İİV-ə yoluxmanın qarşısının alınmasında hansı profilaktik
tədbirlər əhəmiyyətlidir?
– Xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, maariflənmə xəstəliklərin
qarşısının alınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən vacib profilaktik
tədbirlərin əsasını təşkil edir. İİV/QİÇS-lə mübarizədə insanlar
maariflənməklə xəstəliyin yoluxma yolları, müayinə üsulları,
həmçinin xəstəlikdən qorunmaq yolları barədə məlumatlı olurlar. Bu
məqsədlə RQMM-in təkmilləşmiş təlim komandası tərəfindən daimi
olaraq, ümumi əhali, risk qrupları arasında, həmçinin tibb
mütəxəssisləri arasında silsilə təlimlər və maarifləndirici
tədbirlər keçirilir.
RQMM maariflənmədə, xüsusilə orta və ali təhsil ocaqlarının müəllim
və şagird-tələbə heyətinə də xüsusi önəm verərək, təhsil dövrü
ərzində Bakıda və regionlarda müxtəlif təhsil ocaqlarında silsilə
təlimlər təşkil edir. Mərkəz tərəfindən hazırlanan maarifləndirici
materialların, videoçarxların sosial şəbəkələrdə, metrolarda, sürət
qatarlarında, reklam tablolarında yayımlanması da profilaktikanın
əsasını təşkil edir.
Bununla yanaşı, RQMM tərəfindən həyata keçirilən profilaktik
tədbirlərə Təmasdan Öncə (PrEP) və Təmasdan sonra Profilaktika
(PEP), Anadan uşağa ötürülmənin profilaktikası (AUÖP), risk
qrupları arasında zərərin azaldılması proqramı üzrə həyata
keçirilən tədbirlər aiddir.
Təmasdan öncə profilaktika (PrEP) İİV-lə yoluxmamış, lakin yüksək
yoluxma riski altında olan şəxslərdə virusun qarşısının alınmasına
yönəlmiş, profilaktik tibbi tədbirdir. Bu üsul təmasdan öncə
antiretroviral preparatın müəyyən müddət ərzində profilaktik
məqsədlə qəbuluna əsaslanır. PrEP insan orqanizmində virusun
hüceyrələrə daxil olub çoxalmasının qarşısını alır və beləliklə,
İİV-ə yoluxma ehtimalını 90–99 faiz azaldır.
Təmasdan Sonra Profilaktika (PEP) İİV -ə yoluxmuş şəxslə qorunmamış
təsadüfi cinsi kontakt və ya peşəkar təmasdan sonra virusun
orqanizmdə çoxalmasının qarşısını almağa yönəlmiş, ARV
preparatların 28 günlük qəbuluna əsaslanan profilaktik tədbirdir.
PEP-in effektivliyi yalnız vaxtında müraciət və dərmanların düzgün
qəbulundan asılıdır. İİV-li şəxslə təsadüfi cinsi təması olan
insanlar və peşə zədələnməsi olan tibb işçiləri təmasdan sonrakı
ilk 72 saat ərzində Səhiyyə Nazirliyi Respublika QİÇS-lə Mübarizə
Mərkəzinə müraciət etməlidirlər.
Təmasdan Sonra Profilaktika 2006-cı ildən ölkədə Respublika QİÇS-lə
Mübarizə Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilir. Tibb işçiləri
arasında aparılan profilaktika nəticəsində İİV-ə yoluxma halı qeydə
alınmayıb.
İİV-in parenteral yolla yoluxmasını nəzərə alaraq, xüsusilə tibbi
prosedur və manipulyasiyalar zamanı bir dəfəlik və steril tibbi
avadanlıqlardan istifadə tövsiyə olunur. Tibb müəssisələrində qan,
cərrahiyyə, ginekoloji, stomatoloji və s. tibbi müdaxilələr zamanı
tibb işçilərinin universal ehtiyat tədbirlərinə riayət etməsi
mütləqdir. Bu məqsədlə, Səhiyyə Nazirliyi Respublika QİÇS-lə
Mübarizə Mərkəzi tərəfindən ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət və
özəl tibb müəssisələrində çalışan tibb işçiləri arasında silsilə
təlimlər keçirilir. Həmçinin, RQMM tərəfindən “Tibb müəssisələrində
İİV infeksiyasının profilaktikasına aid universal təhlükəsizlik
qaydaları” çap olunaraq, tibb işçiləri arasında paylanılıb.
Anadan uşağa ötürülmənin profilaktikası – İİV-in anadan uşağa
bətndaxili inkişaf dövründə, doğuş zamanı və südəmər dövrdə
ötürülməsinin qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlər kompleksindən
ibarətdir. Bütün qadınların hamiləlik dövründə qadın
məsləhətxanalarında qeydiyyata durması, İİV-ə və digər cinsi yolla
yoluxan infeksiyalara müayinə olunması, İİV-lə yaşayan qadınların
mütləq şəkildə sağlam ailə planlaması məqsədilə ART proqramına cəlb
olunması, həkim nəzarətində olmaları tövsiyə olunur.
AUÖP-ə həmçinin yenidoğulmuşun profilaktikası da aiddir. RQMM
tərəfindən yenidoğulmuşların İİV-ə yoluxmasının qarşısının alınması
məqsədilə suspenziya şəklində 28 günlük profilaktik dərman verilir
və yenidoğulmuş nəzarətə götürülür.
Qeyd etmək vacibdir ki, Səhiyyə Nazirliyi Respublika QİÇS-lə
Mübarizə Mərkəzi tərəfindən aparılan uğurlu profilaktika
proqramları nəticəsində mərkəzdə qeydiyyata götürülən və müalicə
proqramına cəlb olunan bütün hamilə qadınlardan doğulan uşaqlar
cəmiyyətə sağlam təhvil verilib.
– İİV-lə yaşayan insanların üzləşdikləri çətinliklər
hansılardır?
– Bir çox hallarda İİV-lə yaşayanlar stiqma və diskriminasiyaya
məruz qalırlar. Stiqma və diskriminasiya cəmiyyət tərəfindən
insanların müəyyən xüsusiyyətlərinə, vəziyyətlərinə və ya
xəstəliklərinə görə mənfi baxılması və sosial izolyasiyaya məruz
qalması deməkdir. Bu, əsasən virus haqqında yanlış təsəvvürlər,
yoluxma yolları ilə bağlı məlumat çatışmazlığı və İİV-lə bağlı
sosial stereotiplərdən irəli gəlir. İnsanlar bəzən İİV-lə yoluxmuş
şəxsləri riskli davranış sərgiləyən kimi qiymətləndirir, cəmiyyət
isə qorxu və mənfi reaksiyalarla buna əlavə təsir göstərir.
Həmçinin, bəzi hallarda tibbi və sosial müəssisələrdə ayrı-seçkilik
müşahidə olunur ki, bu da İİV-lə yaşayan şəxslərin sosial
izolyasiyasına, psixoloji gərginliyinə və müayinə və müalicələrdən
çəkinmələrinə səbəb olur.
Sonda qeyd etmək istərdim ki, Səhiyyə Nazirliyi Respublika QİÇS-lə
Mübarizə Mərkəzi tərəfindən aparılan mütəmadi maarifləndirmə,
ictimai məlumat kampaniyaları və könüllü müayinə məntəqələrində
müayinə imkanları, Mərkəzdə ixtisaslaşmış psixoloqlar tərəfindən
aparılan konsultasiyalar nəticəsində stiqmanın azaldılmasında və
İİV-lə yaşayan insanların sosial inteqrasiyasının təmin edilməsində
mühüm dəyişikliklər müşahidə olunur.
