Bakı. Trend:
İran rəsmi şəkildə Rəşt – Astara dəmir yolunun tikintisi üçün
Rusiya tərəfinə təqribən 34 km torpaq sahəsini təhvil verib. MKT
“Şimal – Cənub”un qərb (Xəzəryanı) qolunda olan bu “dar boğaz” uzun
illərdir layihənin ən həssas nöqtəsi sayılırdı. İndi isə ilk real
addım atılıb: podratçıların xəttə çıxışı açılıb və torpaq ayrılması
ilə bağlı hüquqi maneə aradan qaldırılıb.
Layihənin əsas parametrlərinə görə 2025-ci ildə rəqəmlər
sinxronlaşır: marşrutun uzunluğu təqribən 162 km olacaq, səkkiz
stansiya və iri süni qurğular (körpülər, estakadalar) nəzərdə
tutulur. İşlər artıq alınmış sahələrdə davam edir, geoloji
tədqiqatlar aparılır; maliyyələşdirmə isə Rusiya hökumətlərarası
krediti hesabına qurulub – təqribən 1,3 milyard avro, ümumi smeta
isə 1,6 milyard avroya yaxın.
Proqnozlara görə, Rəşt – Astara hissəsinin başa çatması Baltik
dənizi-Sankt-Peterburqdan Bəndər-Abbasa qədər fasiləsiz dəmir yolu
xəttini təmin edəcək və “qərb” qolunun potensial yük dövriyyəsini
ildə təqribən 15 milyon tona çatdıracaq. Bu fakt uzun illərin
skeptisizmini aradan qaldırır: “bitmək bilməyən layihə” imicindən
çıxan dəhliz artıq tikinti-montaj mərhələsinə keçir.
Amma təkcə İran ərazisində mükəmməl şəkildə inşa olunmuş Rəşt –
Astara dəmir yolu MKT “Şimal – Cənub”u işlək sistemə çevirə bilməz.
Nəqliyyat logistikası sadəcə yolun uzunluğu ilə deyil, “birləşmə
nöqtələri” ilə müəyyən olunur – sərhəd qovşaqları, rejimlərin,
tariflərin və sığorta qaydalarının unifikasiyası. Məhz burada
Azərbaycanın rolu həlledici olur: onun infrastrukturu olmadan
marşrut bağlanmır, xəttlər birləşmir, tarif zəncirləri qurulmur,
sığorta təminatı tamamlanmır.
Birinci əsas qovşaq – Astara – Astara. Azərbaycan və İran
sərhədində unikal model həyata keçirilib: Azərbaycan 2017-ci ildən
etibarən 25 illik müddətə İrandan 35 hektar sahəni və 1,4 km-lik
dəmir yolunu icarəyə götürüb. Bu terminalı Azərbaycan Dəmir Yolları
(ADY) idarə edir. Dünyada nadir hallarda rast gəlinən bu təcrübə
nəticəsində ölkə təkcə tranziter deyil, həm də operator
funksiyasını yerinə yetirir. Nəticələr göz qabağındadır: 2023-cü
ildə terminaldan 692 min ton yük daşınıb, 2024-cü ildə isə bu rəqəm
artıq 777 min tonu ötüb. Genişləndirmədən sonra buraxılış gücü
illik 3,5 milyon tona çatacaq. Burada sadəcə yüklərin ötürülməsi
deyil, vahid sənəd dövriyyəsi, sığorta təminatı və tarif
inteqrasiyası sayəsində yüklərin “fasiləsiz hərəkəti” təmin olunur.
Bu məkan Rusiya, Azərbaycan və İran tarif sistemlərini
birləşdirərək “Şimal – Cənub” marşrutu üzrə vahid keçid tarifinin
formalaşmasına imkan yaradır.
İkinci sütun – Azərbaycan dəmir yollarının maliyyə dayanıqlığı
və institusional etibarlılığıdır. 2025-ci ilin mayında beynəlxalq
“Moody’s” agentliyi ADY-nin reytinqini Ba3 səviyyəsinə yüksəltdi.
Bu qərar praktiki baxımdan vaqon və lokomotiv parkının yenilənməsi
üçün borclanma xərclərinin azalması, “dar boğazların” aradan
qaldırılmasına investisiya imkanlarının açılması deməkdir –
məsələn, Ağstafa qovşağının modernləşdirilməsi, Bakı – Yalama
xəttinin və Ələt limanı istiqamətinin yenilənməsi. Bu həm də
beynəlxalq yükdaşıyıcıların və sığorta şirkətlərinin Azərbaycana
artan etimadının göstəricisidir. Reytinqin artırılması təkcə formal
qiymətləndirmə deyil, bütövlükdə sistemin maliyyə və təşkilati
dayanıqlığının tanınmasıdır.
Beləliklə, məhz Bakı “Şimal – Cənub” layihəsini geosiyasi
şüardan tammiqyaslı nəqliyyat xidmətinə çevirir. İran ərazisində
görülən işlər Azərbaycanın dəmir yolu qovşaqları olmadan məna kəsb
etmir: marşrutlar burada qovuşur, bazarın etimadı burada
formalaşır, bütün sxemin davamlılığı burada təmin olunur.
Nəqliyyat inteqrasiyası fonunda ticarətdə də maraqlı mənzərə
yaranır. Moskva ilə Bakı arasında siyasi münasibətlərdə soyuqluq
müşahidə olunsa da, iqtisadiyyat öz məntiqi ilə inkişafını davam
etdirir. 2025-ci ilin yanvar – iyun aylarında ticarət dövriyyəsi
təqribən 2,52 milyard dollar təşkil edib ki, bu da ötən ilin
analoji dövrü ilə müqayisədə 16,2 faiz çoxdur. Azərbaycanın
Rusiyaya ixracı 590,5 milyon dollara yaxınlaşıb (+6,1%), idxal isə
1,93 milyard dollar olub (+19,7%). Səkkiz ayın yekunlarına görə
Rusiya Azərbaycanın qeyri-neft-qaz məhsullarının ən iri idxalçısı
olaraq qalır – 814,1 milyon dollar (+8,3%).
2024-cü ildə ümumi ticarət dövriyyəsi 4,9 milyard dollara
çatmışdı. Fəqət strukturda ciddi disbalans var: Azərbaycanın
Rusiyaya ixracı 1,18 milyard dollar, Rusiyadan idxalı isə 3,6
milyard dollar olmuşdu. Bu balans asanlıqla izah olunur: Azərbaycan
Rusiyaya kənd təsərrüfatı məhsulları, içkilər, tekstil, tikinti
materialları və sənaye malları göndərir, Rusiya isə Azərbaycana
taxıl, metal, gübrə, ağac, maşın, avadanlıq və kimyəvi məhsullar
ixrac edir.
Sanksiya rejimləri ilə bağlı 2025-ci ildə artan tənzimləyici
risklərə baxmayaraq, bazar fəaliyyətini davam etdirir. Banklar
ödənişlərə nəzarəti sərtləşdirir, Qərb şirkətləri re-eksport
əməliyyatlarında şəffaflıq tələb edir, amma ticarət şəbəkələri,
emal müəssisələri və logistika operatorları mövcud sxemləri qoruyub
saxlayırlar. Bu, qarşılıqlı asılılıq iqtisadiyyatıdır: Moskva sabit
satış bazarı əldə edir, Bakı isə geniş çeşidli məhsul və xammala
çıxış imkanını saxlayır.
“Soyuq siyasət – isti bazar” formulu bu gün Rusiya – Azərbaycan
münasibətlərinin mahiyyətini ifadə edir. Siyasət baryerlər yaratsa
da, iqtisadiyyat tələbat və təklif qanunları ilə işləməyə davam
edir və hətta geosiyasi təlatümlər fonunda da davamlılığını nümayiş
etdirir.
2025-ci il rəsmi olaraq faciə ilə başladı – 2024-cü ilin
dekabrında Aktau yaxınlığında AZAL reysi qəzaya uğradı. Qazaxıstan
hesabatı təyyarənin “xarici obyektlərlə zədələndiyini” qeydə aldı,
bu isə raket hücumu ehtimalını gündəmə gətirdi. Bakı üçün bu,
“sərhəd anı” oldu: Rusiya ilə mədəni tədbirlərin ləğvi, “Sputnik Azerbaijan” ofislərində axtarışlar, əməkdaşların
saxlanması və ritorikanın sərtləşməsi ardınca gəldi.
Sonra – eskalasiya zənciri: Rusiyada vətəndaşlarımızla bağlı
insidentlər, sərt bəyanatlar, elita xəttində faktiki fasilə.
Münasibətlər kəskin, amma idarə olunan böhran fazasına daxil oldu:
Moskva və Bakı ticarət tellərini qoparmadan “yeni qaydaları”
sınaqdan keçirirlər.
Azərbaycan üçün bu, “ikiqat gedişdir”: kommersiya toxumasını (o
cümlədən “Şimal – Cənub”u) qorumaq və eyni zamanda ABŞ ilə xətti
yenidən işə salmaq, Türkiyə, Aİ və Çinlə tandemi gücləndirməklə
strateji dərinliyi bərpa etmək.
2025-ci ilin yay – payız aylarında Bakı – Vaşinqton təmasları
“nöqtəvi səfərlər” səviyyəsini aşdı – “Strategic Working
Group” və “Vaşinqton sazişləri” üzrə çərçivə sənədləri
üzərində iş başladı. Azərbaycan tərəfi bunu açıq şəkildə “yeni
mərhələ” adlandırır. Bu, bizim üçün birtərəfli risklərdən sığorta
və maliyyə cəlbi kanalıdır.
Vaşinqton praqmatik davranır, lakin bu, Bakının maraqlarına
uyğundur: söhbət “dəyərlərdən” yox, KPI-dan gedir – marşrutların
təhlükəsizliyi, sanksiya təmizliyi, tədarük həcmləri, müqavilə
intizamı.
Fevral – iyul aylarında Avropa İttifaqı Rusiyaya qarşı üç yeni
sanksiya paketi qəbul etdi – on altıncı, on yeddinci və on
səkkizinci. Diqqət mərkəzində “kölgə donanması”, həmçinin alüminium
və boru təchizatı oldu. ABŞ isə OFAC lisenziyalarını yeniləyərək
vasitəçi strukturlara təzyiqi əhəmiyyətli dərəcədə artırdı.
Artıq bu, ayrı-ayrı məhdudiyyətlər toplusu deyil, dünya
ticarətinin bütün iştirakçılarının uyğunlaşmağa məcbur olduğu sərt
qaydalar sistemidir. Azərbaycan üçün bu, beynəlxalq komplayens
dairəsinə qoşulmaq, terminalların “təmiz mühasibatını” təmin etmək
və yük axınlarını sanksiyadan neytral seqmentlərə yönəltmək
zərurəti deməkdir. Simvolik göstərici: ölkənin qeyri-neft-qaz
ixracı 2025-ci ilin yanvar – avqust aylarında təqribən 10,3%
artaraq 2,4 milyard dollara çatıb, Rusiya isə ən iri alıcı
statusunu qoruyub.
2025-ci il dəhlizlərin birbaşa rəqabəti dayandırıb qarşılıqlı
tamamlayıcılıq rejiminə keçdiyi il oldu. Bakı Limanı heyrətamiz
nəticə göstərdi: səkkiz ayda konteyner yük dövriyyəsi 48% artaraq
70 min TEU təşkil etdi. Azərbaycan üzərindən Şərq – Qərb marşrutu
sürətlə inkişaf edir və bu, “Şimal – Cənub”la bazar uğrunda
mübarizə deyil, əksinə, bazarın çeviklik və sürət tələblərinə cavab
verən portfel həllidir.
Enerji ölçüsündə də mövqelər güclənir: TAP qaz kəməri Avropa
İttifaqına ümumilikdə 50 milyard kubmetr qaz çatdıraraq 2026-cı
ildən genişlənməyə hazırlaşır. Bu, Azərbaycanın danışıqlardakı
mövqelərini gücləndirir və dolayı yolla yük marşrutlarına təsir
göstərir.
2025-ci ildə Moskva və Tehran yalnız Rəşt – Astara hissəsinin
tikintisi üzrə deyil, həm də yeni razılaşmalar paketi üzrə səyləri
sinxronlaşdırdılar. Əsas istiqamətlər arasında – illik 55 milyard
kubmetr gücündə nəzərdə tutulan qaz kəməri və təqribən 25 milyard
dollarlıq iri nüvə proqramı var.
Azərbaycan üçün bu, nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafında əlavə
siyasi dəstək deməkdir, amma eyni zamanda sanksiya risklərinin
güclənməsi deməkdir, çünki belə sövdələşmələr Qərbin xüsusi diqqət
mərkəzinə düşür.
INSTC-nin Hindistan seqmenti üçün cari il ziddiyyətli siqnallar
dövrü oldu. Bir tərəfdən Çabahar limanı üzrə onillik müqavilə
təsdiqləndi, digər tərəfdən isə ABŞ-nin verdiyi istisnalar daimi
olaraq yenidən nəzərdən keçirilir və bu, Yeni Delhini ehtiyatlı
hərəkət etməyə məcbur edir.
Belə şəraitdə Hindistan – Xəzər – Bakı – Rusiya marşrutu
cəlbediciliyini artırır – məhz sürət və etibarlılıq amillərinə
görə. Bu isə Azərbaycanın rolunu təkcə regional deyil, həm də
qitələrarası logistikanın əsas həlqəsi kimi gücləndirir.
2025-ci ilin ilk səkkiz ayı mülayim, lakin davamlı artım
göstərdi. ÜDM illik ifadədə 1% artdı, lakin neft-qaz sektoru 2,1%
gerilədi. İlin iqtisadi artım proqnozu 3 – 3,5% səviyyəsində
qiymətləndirilir. İnflyasiya 5 – 6% diapazonunda sabitləşib və bu,
nisbətən proqnozlaşdırıla bilən makromühit formalaşdırır.
Ən önəmlisi isə qeyri-neft-qaz iqtisadiyyatı daha sürətli artır
və ölkənin iri nəqliyyat layihələri və tranzit iddiaları üçün
“sığorta mexanizmi” rolunu oynayır. Məhz bu seqment Azərbaycanın
yeni geosiyasi və sanksiya reallığında dayanıqlılığını təmin edən
əsas baza olur.
2025-ci ilin üfüqündə Azərbaycan və Rusiya qarşılıqlı
fəaliyyətinin üç mümkün ssenarisi görünür. Birinci ssenari – idarə
olunan durğunluqdur: siyasi elitalar səviyyəsində təmaslar
“pauza”da qalır, amma ticarət-iqtisadi sahə artımı davam etdirir.
Bu, “soyuq komfort” variantıdır: praktiki əməkdaşlıq kəsilmir,
lakin yeni formatlar da işə düşmür.
İkinci ssenari – yumşaq normallaşmadır. Burada əsas amil son
faciənin istintaqı və tərəflərin qarşılıqlı addımlarıdır ki, bu da
“elita dialoqu”na start verə bilər. Bu, tədricən etimadın bərpasını
və yeni kommunikasiya platformalarının açılmasını nəzərdə tutur ki,
nəticədə Bakı nəqliyyat və enerji layihələri üzrə danışıqlarda
mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirə bilər.
Üçüncü ssenari – sərt yolayrıcıdır. Bu halda siyasi və
institusional mexanizmlərin faktiki dondurulması nəzərdə tutulur,
nəticədə yük axınlarının bir hissəsi yan keçərək dəniz
marşrutlarına və Orta dəhlizə yönələcək. Azərbaycan üçün bu,
xoşagəlməz, amma kritik olmayan inkişafdır: marşrutların
diversifikasiyası artıq qurulub və ölkə logistik və iqtisadi
modelinə ciddi zərər vurmadan riskləri yenidən bölüşdürə bilər.
Bu ssenarilərdən bir sıra konkret addımlar irəli gəlir. Əvvəla,
Astaradakı terminalı nümunəvi səviyyəyə çatdırmaq lazımdır:
yüklərin mənşəyinin tam auditi və rəqəmsal izlənməsi təmin
olunmalıdır. Bu, sanksiya risklərini minimuma endirəcək və
tərəfdaşların etimadını möhkəmləndirəcək.
İkinci istiqamət – dəmir yollarının (ADY) və Bakı Limanının
sürətlə inkişafıdır: parkın, lokomotivlərin və platformaların
modernləşdirilməsi qabaqlayıcı artım üçün zəmin yaradacaq. Üçüncü
praktiki vəzifə – tələbin əvvəlcədən kontraktlaşdırılmasıdır. “Qaz
+ logistika” kombinə olunmuş paketlərinin təklif edilməsi
Azərbaycanın tərəfdaşlarla əməkdaşlığını daha proqnozlaşdırılan və
qarşılıqlı faydalı edəcək.
Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələ – komplayensin ayrıca məhsula
çevrilməsidir: “sanksiya baxımından təmiz zəncirlər” qlobal
məhdudiyyətlər şəraitində premium xidmət kimi satıla bilər.
Nəhayət, dəhliz diplomatiyası ağıllı risk bölgüsünü tələb edir:
Ankara, Brüssel, Vaşinqton və Pekin arasında balans Bakıya təkcə
turbulent geosiyasətdə manevr etməyə imkan verməyəcək, həm də
Avrasiya logistikasının əvəzolunmaz həlqəsi statusunu
möhkəmləndirəcək.
… Rəşt – Astara üçün torpaq ayrılması
layihəni “dəmir”ə çevirdi. Amma məhz Azərbaycan bu dəmirdən
iqtisadiyyat yaradır – Astaradakı terminal, liman konteynerləşməsi,
ADY-nin modernləşdirilməsi, Hindistan və Avropa ilə müqavilə
intizamı vasitəsilə.
Moskva ilə “sərin” siyasət fonunda bazar işləməyə davam edir:
ikitərəfli ticarət artır, ixrac isə müsbət dinamika göstərir.
Azərbaycan körpüləri yandırmır, əksinə, yenilərini inşa edir.
2025-ci ildə üstünlük qazanacaq amil üç ölçünün düzgün
dəyərləndirilməsidir: zaman, sanksiya riski və xidmətin
etibarlılığı. Azərbaycan artıq sübut edib ki, bunları qonşulardan
daha sürətli, daha təmiz və daha etibarlı şəkildə sata bilir. Ona
görə də həm “Şimal – Cənub”, həm də Orta dəhliz bir-birinə zidd
deyil, əksinə, mərkəzdə Bakının dayanması sayəsində böyüyəcək.
