Tehranda 10 milyon insanın cəmi iki həftəlik suyu qalıb

BBC News Azərbaycanca Xidmətinin hazırladığı xəbərləri, təhlilləri və videoları birbaşa WhatsApp Kanalımızda izləyin. Qoşulmaq üçün linkə klikləyin.

İran dövlət mediasının verdiyi məlumata görə, paytaxt Tehran yaxın iki həftə ərzində içməli su mənbəyinin tükənməsi riski ilə üz-üzədir.

Paytaxtın su idarəsinin rəhbəri Behzad Parsa bildirib ki, şəhərin əsas su anbarı olan Əmir Kəbir bəndində hazırda “cəmi 14 milyon kubmetr su” qalıb. Bir il əvvəl bu rəqəm 86 milyon kubmetr idi.

Parsa xəbərdarlıq edib ki, hazırkı səviyyədə bənd Tehranı “yalnız iki həftəlik” su ilə təmin edə bilər.

Son illərin ən ciddi quraqlıqlarından biri ilə üzləşən Tehranda bir yerli rəsmi oktyabr ayında yağıntı miqdarının “son yüz ildə görünməmiş dərəcədə az” olduğunu bildirmişdi.

İranın rəsmi dövlət xəbər agentliyi İRNA-ya danışan bir vəzifəli şəxs bildirib ki, “əgər qarşıdakı aylarda yağış yağmasa, Tehranda su ehtiyatlarının idarə olunması və içməli suyun təchizatının davamlılığı ciddi böhran vəziyyətinə düşəcək”.

Bir Tehran sakini BBC News Fars xidmətinə deyib ki, “su kəsintiləri və su təzyiqindəki böyük azalma səbəbindən binalar ya çox qısa müddətdə susuz qalır, ya da ümumiyyətlə, su ala bilmir”.

Adının açıqlanmasını istəməyən qadın belə deyib:

“Elektrik kəsiləndə internet və liftlər də işləmir… Bu vəziyyət, havanın çirkliliyi ilə birləşən isti yay günlərində dözülməz hala gəlir. Evdə körpə uşaq və ya yaşlı biri varsa, daha da çətin olur; bəzən saatlarla bu şəraitə dözmək məcburiyyətində qalırıq”.

İranda su qıtlığı və tez-tez baş verən elektrik kəsintiləri xalqın narazılığını daha da artırır.

Paytaxtdakı hündürmərtəbəli binalardan tutmuş Xuzistan və Sistan–Bəlucistan kəndlərinə qədər ölkənin hər yerində həyatın nizamı pozulub.

Beş il ardıcıl olaraq quraq keçən mövsümlər və rekord istilərdən sonra Tehran kranlarının suyu artıq tamamilə kəsilmə nöqtəsinə çatır.

Bəndlərdəki su səviyyəsi tarixin ən aşağı həddindədir və elektrik kəsintiləri artıq adi hala çevrilib.

Rəsmilər xəbərdarlıq edirlər ki, əgər su istehlakında ciddi azalma olmasa, bir neçə həftə ərzində paytaxtın bəzi bölgələrində “Sıfırıncı Gün” yaşana bilər.

Bu termin evlərdəki kranların növbəli şəkildə bağlanması və suyun tankerlərlə və ya şəhər kranlarından paylanması deməkdir.

Bu xəbərdarlıqlar ilin əvvəlindən etibarən səsləndirilib və müntəzəm olaraq təkrarlanır.

Həddən artıq isti yay ayları və ölkənin köhnəlmiş elektrik şəbəkəsinin artan yüklənməni qaldıra bilməməsi fövqəladə vəziyyət nişanələrini gücləndirib.

Birləşmiş Millətlər Universitetinin Su, Ətraf Mühit və Sağlamlıq İnstitutunun direktoru, professor Kaveh Madani BBC News Fars xidmətinə verdiyi açıqlamada deyib:

“Bu sadəcə su böhranı deyil, bu bir ‘su iflasıdır’. Yəni, sistem həddindən artıq o qədər istismar olunub ki, artıq zərəri tamamilə aradan qaldırmaq mümkün deyil”

BMT-nin Səhralaşma ilə Mübarizə Konvensiyası (UNCCD) nümayəndəsi Daniel Tsegai isə bildirib ki, İranın hazırkı su qıtlığı — torpaq deqradasiyası, iqlim dəyişikliyi və zəif idarəçiliyin birləşdiyi zaman nələrin baş verə biləcəyinin bariz nümunəsidir.

O, bu vəziyyətin digər ölkələr üçün də ciddi bir xəbərdarlıq olduğunu vurğulayıb.

Təcrübədə “Sıfırıncı Gün” xəstəxanalar və əsas xidmətlərin prioritetləşdirilməsi, ev təsərrüfatlarında isə suyun məhdudlaşdırılması deməkdir.

Rəsmilər məhəllələri növbə ilə su təchizatından ayıra bilərlər.

Varlı ailələr evlərinin damında su çənləri quraşdıra bilsələr də kasıb ev təsərrüfatlarının belə bir imkanı olmayacaq.

İran Ətraf Mühit İdarəsinin keçmiş sədr müavini professor Kaveh Madani deyir:

“İnsanlar son dərəcə dözümlüdür və dəyişən şəraitə çox tez uyğunlaşırlar”.

“Odur ki, məni əsasən narahat edən odur ki… əgər gələn il də quraq keçərsə, növbəti yay dövrü insanlar üçün daha da çətin olacaq.”

BBC İranın Xarici İşlər Nazirliyinə, Londondakı səfirliyinə və konsulluğuna su qıtlığı ilə bağlı planlarını soruşub, lakin göndərilən e-poçta və şəxsən təqdim edilən məktuba cavab ala bilməyib.

Təxminən 10 milyon əhalisi olan paytaxt Tehran beş əsas su anbarından asılı vəziyyətdədir.

Bu anbarlardan biri olan Lar bəndi, onu idarə edən şirkətin məlumatına görə, demək olar ki, tamamilə quruyub və hazırda tutumunun cəmi bir faizi səviyyəsində işləyir.

Prezident Məsud Pezeşkian xalqdan su istehlakını ən azı 20 faiz azaltmağı xahiş edib.

Rəsmi rəqəmlərə görə, iyul ayında su tələbi ötən illə müqayisədə 13 faiz azalıb.

Lakin rəsmilər bildirirlər ki, sentyabr və oktyabr aylarında fasiləsiz su təchizatını təmin etmək üçün əlavə 12 faizlik azalma da zəruridir.

Tehran və digər şəhərlərdəki dövlət binaları enerjiyə qənaət məqsədilə mütəmadi olaraq bağlanır; bu isə iqtisadi itkilərdən şikayətlənən müəssisələr üçün çətinlik yaradır.

Rəsmi məlumatlar göstərir ki, son bir ildə yağıntı səviyyəsi uzunmüddətli orta göstəricilərlə müqayisədə 40–45 faiz aşağı düşüb.

Bəzi əyalətlərdə isə bu azalma 70 faizi keçib. Lakin iqlim tək günahkar deyil.

Madaniyə görə “bu, sadəcə su böhranı deyil, su iflasıdır. Artıq zərərin tam bərpasının mümkün olmadığı və mövcud tədbirlərin kifayət etmədiyi bir vəziyyətdir”.

Onilliklər boyu İran təbiətin təmin edə biləcəyindən daha çox su sərf edib. Əvvəlcə çaylar və bəndlər quruduldu, sonra isə yeraltı sulara müraciət edildi.

Madani deyir ki, “quraqlıq bu böhranı təkbaşına yaratmadı. Səhv idarəetmə və həddindən artıq istifadə iqlim dəyişikliyi problemi dərinləşməzdən çox əvvəl bu vəziyyəti ortaya çıxardı”.

Kənd təsərrüfatı sektoru İranın ümumi su istifadəsinin təxminən 90 faizini təşkil edir və onun böyük hissəsi hələ də səmərəsiz suvarma üsulları ilə həyata keçirilir.

Üstəlik, düyü və şəkər qamışı kimi suya çox tələbatlı bitkilər də quraq bölgələrdə becərilir.

Tehranda təmizlənmiş suyun 22 faizinin köhnəlmiş boru xətlərindəki sızmalar səbəbindən itirildiyi bildirilir.

Lakin oxşar vəziyyət dünyada da müşahidə olunur. Water News Europe-un məlumatına görə, Avropa İttifaqında içməli suyun təxminən 25 faizi borulardakı sızmalar nəticəsində itirilir.

McKinsey & Company-nin məlumatına əsasən, ABŞ-da bu göstərici 14 və 18 faiz arasında dəyişir; bəzi bölgələrdə isə itkilər 60 faizə qədər yüksəlir.

İranda yeraltı su ehtiyatları 1970-ci illərdən bəri həddindən artıq azalıb. Təxminlərə görə, bu ehtiyatların 70 faizdən çoxu artıq tükənib.

Bəzi bölgələrdə torpaq, su daşıyan yeraltı layların çökməsi nəticəsində ildə 25 santimetrə qədər alçalır. Bu proses su itkisini daha da sürətləndirir.

Su qıtlığı eyni zamanda bir enerji böhranını da alovlandırır.

Anbarlar boşaldıqca hidroenerji istehsalı çökür, qazla işləyən elektrik stansiyaları isə kondisionerlər və su nasoslarına olan artan tələbi qarşılamaqda çətinlik çəkir.

İyul ayında IRNA xəbər agentliyi bildirdi ki, ölkədə elektrik enerjisinə tələbat 69 min meqavata çatıb. Bu da təhlükəsiz enerji təminatı üçün lazım olan təxminən 62 min meqavatdan xeyli yüksəkdir.

Gündə iki-dörd saatlıq elektrik kəsintiləri artıq adi hala çevrilib.

Xəbərlərə və siyasətçilərin açıqlamalarına görə, elektrik kəsintilərindən ən çox zərər çəkənlər kasıb təbəqədir, çünki yalnız varlılar generator ala bilir.

İranın energetika naziri Abbas Əliabadi bildirib ki, “içməli su təminatı bizim əsas prioritetimizdir və bütün əhaliyə çatdırılmalıdır”.

Əliabadi tətbiq edilən qənaət tədbirlərinə toxunaraq deyib:

“Bu il görülən tədbirlər sayəsində daşınan suyun üç misli qədər qənaət etmişik”.

Lakin hökumət, enerji baxımından çox sərfiyyatlı olan kriptovalyuta hasilatına icazə verməyə davam etdiyi üçün tənqid olunur.

Bəzi kripto fəaliyyəti sahələrinin siyasi əlaqələri olduğu iddia edilir.

Rəsmilər isə bildirirlər ki, qanunsuz obyektləri hədəf alırlar və ev təsərrüfatlarının su təminatını prioritet hesab edirlər.

“Qanunsuz kripto mədənləri elektrik təchizatını tükəndirir. Bu sahədə fəaliyyət göstərənləri müəyyənləşdirib dayandırmaq son dərəcə çətin oldu”, – Əliabadi qeyd edib.

Ən ciddi su qıtlığının yaşandığı Xuzistan və Sistan-Bəluçistan əyalətlərində etirazlar başlayıb.

Etirazçılar “su, elektrik və həyat”ın təməl insan haqları olduğunu bildirirlər.

Quyuların və kanalların quruması ilə ətraf mühitlə bağlı köçlər artır; bir çox ailə iş tapmaq və xidmət almaq ümidi ilə Tehrana köçür.

Mütəxəssislər xəbərdarlıq edirlər ki, bu köçlər paytaxtdakı sosial sabitliyi daha da poza bilər.

Böhran artıq geosiyasi ölçülərə də keçib.

2025-ci ilin iyun ayında İsraildə baş verən toqquşmalardan sonra İsrailin Baş naziri Binyamin Netanyahu ölkəsinin dəniz suyunun təmizlənməsi və suyun təkrar istifadəsi texnologiyalarını önə çəkərək İran xalqına müraciət edib:

“Ölkəniz azad olanda siz də bu imkanlardan faydalana biləcəksiniz”.

Tehran bu açıqlamaları “siyasi nümayiş” kimi qiymətləndirib; Prezident Pezeşkian isə Qəzzadakı humanitar böhranı xatırladıb.

UNCCD (Birləşmiş Millətlərin Səhralaşma ilə Mübarizə Konvensiyası) nümayəndəsi Daniel Tsegai İranın bu məsələdə bölgədə tək olmadığını bildirib.

Onun sözlərinə görə, Qərbi Asiyada uzunmüddətli quraqlıqlar ərzaq təhlükəsizliyini, sabitliyi və insan haqlarını təhdid edir. Kənd təsərrüfatı, enerji, səhiyyə, nəqliyyat və turizm kimi sahələr də bu vəziyyətdən təsirlənir.

Tsegai bildirir ki, dünya artıq insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan bir quraqlıq dövrünə daxil olub.

Onun sözlərinə görə, iqlim dəyişikliyi, eləcə də torpaq və suyun həddindən artıq istifadəsi bu prosesi daha da sürətləndirir. İran nümunəsi isə su qıtlığı, torpaq deqradasiyası və zəif idarəçiliyin birləşdiyi zaman nələrin baş verə biləcəyini göstərir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı məlumat verir ki, 2000-ci ildən bəri dünyada quraqlıqların sayı 29 faiz artıb. Əgər hazırki vəziyyət davam edərsə, 2050-ci ilə qədər hər dörd nəfərdən üçü quraqlıqdan təsirlənəcək.

Cənubi Afrikanın Keyptaun şəhərində 2015–2018-ci illər arasında yaşanan quraqlıq dövründə tətbiq olunan adambaşına su limiti və qiymət artımı ilə müşayiət olunan tədbirlər planı adətən proaktiv (önləyici) bir nümunə kimi göstərilir.

Tsegai deyir: “Texniki həlləri bilirik. İndi bu bilikləri siyasətlə, siyasəti isə əməli tədbirlərlə birləşdirməyin vaxtıdır”.

“Artıq sual “quraqlıq olacaqmı?” yox, “nə zaman olacaq?” sualıdır”.

Mütəxəssislərin fikrincə, vəziyyətdən çıxış yolları mövcuddur, lakin su, enerji və torpaq siyasətində təcili və əlaqələndirilmiş addımlar atılmalıdır.

İran suyun yenidən istifadəsi, damcılı suvarma sistemləri və infrastrukturun yaxşılaşdırılması vasitəsilə yeddi il ərzində ölkə üzrə illik su istehlakını 45 milyard kubmetr azaltmağı öhdəsinə götürüb.

Lakin bu iddialı məqsədlərə çatmaq prosesi beynəlxalq sanksiyalar, bürokratik maneələr və investisiya çatışmazlığı səbəbindən çox yavaş irəliləyir.

“Nəticə etibarilə İran su baxımından iflas vəziyyətini qəbul etməyə məcburdur”, – ətraf mühit üzrə mütəxəssis Kaveh Madani bildirir.

“Hökumət uğursuzluğu nə qədər gec etiraf edər və fərqli bir inkişaf modelinin maliyyələşdirilməsini nə qədər ertələsə, çöküşdən qaçmaq şansı bir o qədər azalacaq”.

Madani-nin xəbərdarlığı isə aydındır:

“Tehrandakı kranlardan ən isti aylarda suyun axıb-axmayacağını hava şəraiti deyil, rəsmilərin nə qədər tez hərəkətə keçəcəyi müəyyən edir”.