Bakı. Trend:
907-ci düzəliş bir vaxtlar ABŞ paytaxtında Azərbaycana qarşı
lobbi təzyiqinin mexanizmi kimi qurulsa da, bu gün nə regionun real
təhlükəsizlik mənzərəsi, nə də Amerikanın öz maraqları ilə uzlaşan
bir norma deyil. Vaşinqtonun Cənubi Qafqaza baxış bucağının
dəyişdiyi, regional güc balansının yenidən qurulduğu bir mərhələdə
onun ləğvi siyasi jestdən artıqdır. Söhbət ABŞ xarici siyasət
arxitekturasının gecikmiş yenilənməsindən gedir.
Unikal hədəf: ABŞ qanunvericiliyində yalnız Azərbaycana
tuşlanmış maddə
1992-ci ildə qəbul edilən Freedom Support Act-in məşhur 907-ci
bəndi postsovet məkanında yalnız bir ölkəyə – Azərbaycana
ünvanlanmış yeganə hüquqi normadır. Konqres bunu o zaman paketə
salaraq rəsmi Bakıya hər cür dövlət yardımını tam qadağan etmişdi.
Şərt isə belə idi: ABŞ prezidenti Konqresə iki məqamı təsdiqləməli
idi – Azərbaycanın guya Ermənistana qarşı “blokada tədbirlərini”
dayandırması və “Ermənistana və Qarabağa qarşı digər hücum
xarakterli addımların” kəsilməsi.
Beləcə, ABŞ hüquqi çərçivəsində Azərbaycan hücum edən,
Ermənistan isə təzyiqə məruz qalan tərəf kimi təsbit olundu. Bu
qərarın arxasında isə həmin illərdə Vaşinqtonda fəal şəkildə
çalışan erməni lobbi qurumlarının məqsədyönlü fəaliyyəti
dayanırdı.
1992–2000: Azərbaycanın yardım xəttinin bağlandığı
dövr
Bu düzəlişin real effekti odur ki, 1992–2000-ci illərdə
Azərbaycan ABŞ-ın birbaşa dövlət yardım proqramlarına tamamilə
çıxarılmışdı. Ölkə yalnız məhdud humanitar kanallarla müəyyən
dəstək ala bilirdi. Paralel şəkildə Ermənistan genişmiqyaslı
maliyyə yardımları əldə edirdi. Bu, Azərbaycanın müstəqilliyinin
ilk səkkiz ilində ciddi asimmetriya yaratdı.
11 sentyabrdan sonra situasiya dəyişdi: Prezidentlərə
manevr imkanı
2001-ci il terror aktlarından sonra Konqres qanunvericiliyə
düzəliş edərək prezidentə 907-ci bəndi hər il dayandırmaq
səlahiyyəti verdi. Beləcə, həm Buş, həm Obama, həm Tramp, həm
Bayden, həm də bu gün yenidən postda olan Donald Tramp hər il həmin
waiver sənədini imzalayaraq düzəlişin tətbiqini dondurublar.
Sənədlərdə səbəblər açıq göstərilirdi: beynəlxalq terrorizmə
qarşı mübarizə, Azərbaycanın təhlükəsizlik sahəsində ABŞ üçün
strateji tərəfdaşlığı və Baku–İrəvan prosesinə ziyan vuracaq hər
hansı riskin olmaması.
Başqa sözlə, düzəliş hüquqi olaraq qalırdı, amma prezidentin
hərillik qərarı ilə faktiki paralizə vəziyyətinə salınırdı.
2020-lər: 907-nin dayaqları çökmüş
vəziyyətdə
2020-ci illərin sonuna gəldikdə isə 907-ci düzəlişin yaranma
arqumentləri sıradan çıxmışdı. Azərbaycanın ərazilər üzərində
suverenliyini bərpa etməsi ilə 1992-ci ilin siyasi konfiqurasiyası
tamamilə dəyişib. Artıq nə Ermənistanın blokadada saxlanıldığı
iddiası, nə də guya Qarabağda bir tərəfli hücum tezisləri real
vəziyyətə uyğun gəlir.
Qərbin nüfuzlu analitik mərkəzləri də açıq şəkildə yazır ki,
907-ci düzəlişi əsaslandıran ilkin kontekst “faktiki olaraq aradan
qalxıb”, norma isə müasir siyasi reallıqlara adekvat görünmür.
2023–2024: Erməni lobbilərinin əks-hücumu
Buna baxmayaraq, 2023–2024-cü illərdə erməni lobbi dairələri
Konqresdə yenidən fəallaşdı və “Armenian Protection Act” (H.R.7288)
adlı təşəbbüs ortaya çıxdı. Sənəd prezidentin 2024 və 2025-ci
illərdə waiver tətbiq etməsini qadağan etməyi nəzərdə tuturdu. Bu
isə 1990-cı illərin sərt, elastikliyi olmayan rejiminə geri dönüş
olardı.
2025: Tramp yenidən 907-ni bloklayır
Avqust 2025-də ABŞ prezidenti Donald Tramp Federal Register-də
növbəti prezident sərəncamını dərc edərək 907-ci düzəlişin
tətbiqini bir daha dayandırdı. Sənəddə açıq şəkildə göstərilir ki,
bu addım terrorizmə qarşı mübarizə, Azərbaycanın sərhəd
təhlükəsizliyi, ABŞ və müttəfiqlərin operativ hazırlığı üçün
zəruridir və Bakı ilə İrəvan arasındakı dialoqa heç bir mənfi təsir
göstərmir.
Dekabr 2025: Konqresdə yeni mərhələ – məhdudiyyətlərin
tam ləğvi gündəmdə
10 dekabr 2025-də Nümayəndələr Palatasında respublikaçı
konqresvumen Luna Anna Polina tərəfindən H.R.6534 adlı yeni qanun
layihəsi qeydiyyata alındı. Məramı açıqdır: 907-dən irəli gələn
məhdudiyyətlərin ləğvi və ABŞ–Azərbaycan münasibətlərində süni
maneələrin aradan götürülməsi. Mətni hələ açıqlanmayıb, lakin
hüquqi-funksional baxımdan bu, 1992-ci il düzəlişi ilə qurulmuş
köhnə konstruksiyanın sökülməsi deməkdir.
Hadisələrin məntiqi vahid istiqamət göstərir. 907-ci düzəlişi
daşıyan sosial-siyasi baza dağılıb. Azərbaycanın ABŞ üçün strateji
çəkisi artıb. Düzəlişin simvolik və siyasi yükü artıq ikitərəfli
münasibətlərə ziddir. Konqresdə güc balansı dəyişir.
Administrasiyanın hərillik waiver mexanizmini dayanmadan tətbiq
etməsi isə qanunun formal olaraq mövcud, amma faktiki ölü
vəziyyətdə olduğunu təsdiqləyir.
907-nin son mərhələsi: Vaşinqton normativ yükdən azad
olur
Proses tədrici mərhələlərlə həyata keçirilir:
– Konqres yekun qərar qəbul edənədək illik waiver mexanizminin
saxlanılması;
– İstisnaların genişləndirilməsi və ya büdcə və xarici siyasət
sənədlərindən Azərbaycana dair xüsusi məhdudiyyətlərin çıxarılması
yolu ilə düzəlişin “boşaldılması”;
– Daha sonra isə işləməyən hüquqi normanın texniki ləğvi.
2025-ci ildə waiver-in yenilənməsi və H.R.6534 qanun layihəsinin
ortaya çıxması onu göstərir ki, artıq söhbət 907-ci düzəlişin ləğv
edilib-edilməyəcəyindən yox, bu addımın hansı formada və hansı
müddətdə reallaşacağından gedir.
Normativ anaxronizm və Amerika siyasətinin
reallığı
Dünya siyasətində bəzi hüquqi konstruksiyalar olur ki, öz tarixi
kontekstini çoxdan arxada qoyur, funksional dəyərini itirir və
nəticədə beynəlxalq sistemin arxitekturasında dağıdıcı elementə
çevrilir. “Freedom Support Act”a edilən 907-ci düzəliş bunun
klassik nümunəsidir. Postbipolyar keçid dövründə ABŞ hüquq
sisteminə daxil edilmiş bu norma artıq nə Cənubi Qafqazdakı real
qüvvə balansına, nə də ABŞ-ın çağdaş strateji trayektoriyasına
uyğun gəlir.
Hüquqi cəhətdən düzəliş hələ də qüvvədədir, lakin geosiyasi
baxımdan o, dondurulmuş ideoloji konstruksiyadır – nə regional
təhlükəsizlik sisteminə, nə Vaşinqtonun qlobal siyasət mexanizminə,
nə də müasir beynəlxalq münasibətlərin funksional rasionalizminə
uyğun gəlir.
Tramp dövrünün yeni kursu: ideologiyadan
pragmatizmə
Bu gün prezident Donald Tramp Vaşinqtonun xarici siyasət
doktrinasını köklü şəkildə yeniləyir. “Dəyərlər üzərindən müdaxilə”
modelindən “instrumental geopolitik menecment” modelinə keçid baş
verir. Belə bir transformasiya şəraitində 907-ci düzəlişin ləğvi
artıq Azərbaycanın diplomatik tələbi deyil, Amerikanın dövlət
idarəçiliyinin normativ ehtiyacına çevrilib.
Bir zamanlar dar lobbi maraqları çərçivəsində formalaşdırılmış
bu düzəliş indi nə təzyiq alətidir, nə də siyasi arqument. O,
ABŞ-ın Cənubi Qafqazda operativ çevikliyini məhdudlaşdıran strateji
disfunksiya faktoruna çevrilib.
Bu mənada əsas analitik nəticə aydındır: 907-nin ləğvi
Azərbaycanın xeyrinə atılan jest deyil, qlobal sistemin struktur
dəyişikliyinin nəticəsidir. ABŞ artıq öz xarici siyasət alətlərini
reallığa uyğunlaşdırmaq üçün köhnəlmiş normativ reliktlərdən imtina
etməyə məcburdur.
Normanın faktiki iflası: hüquqi varlıq, siyasi
yoxluq
907-ci düzəlişin ilkin legitimliyi 1990-cı illərin münaqişəsinin
birtərəfli, politizə edilmiş yozumuna əsaslanırdı. O zaman
Azərbaycan “təcavüzkar”, Ermənistan isə “qurban” kimi təqdim
edilirdi. Amma bu yanaşma struktur təhlildən çox, erməni
lobbilərinin Vaşinqtondakı təsirinin nəticəsi idi.
Bu gün reallıq tam fərqlidir:
– Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edib;
– regiondakı hərbi-siyasi balans dayanıqlı asimmetriyaya
çevrilib;
– münaqişə matrisi artıq nə hüquqi, nə də siyasi müstəvidə
mövcuddur;
– Azərbaycanın inteqrasiya siyasəti yeni regional topologiya
yaradıb ki, bu da 1992-ci ilin sanksiya məntiqi ilə tam ziddiyyət
təşkil edir.
Beləcə, yaranır paradoks: düzəliş hüquqi baxımdan mövcuddur,
amma faktiki baxımdan yoxdur. ABŞ administrasiyası bunu yaxşı
anlayır və hər il waiver mexanizmini aktivləşdirməklə bu “ölü
normanı” öz milli maraqlarından qoruyur. Əslində Vaşinqtonun özü
göstərir ki, 907 artıq ABŞ strategiyasına sığmır.
Yeni Amerika modeli: tranzit yönümlü strateji
praqmatizm
ABŞ-ın müasir xarici siyasətinin əsasında “tranzit yönümlü
strateji praqmatizm” dayanır. Burada qərarların mərkəzində qlobal
axınlara nəzarət – enerji marşrutları, logistika dəhlizləri, kritik
idxal-ixrac xətləri üzərində təsir dayanır. Sual sadədir: hansı
norma ABŞ-ın bu axınlara nəzarət gücünü artırır, hansı isə
tormozlayır?
907-ci düzəliş ikinci kateqoriyaya daxildir. O, Vaşinqton üçün
friksiya nöqtəsi yaradır – halbuki Azərbaycan bu gün nə 1990-cı
illərin “münaqişə tərəfi”dir, nə də regional sabitliyə maneə.
Əksinə, Azərbaycan Avropa–Xəzər–Mərkəzi Asiya marşrutunun əsas
tranzit halqası, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin dayağı, İran
risklərinə qarşı strateji balans elementi və Türkiyə–ABŞ əməliyyat
çevikliyinin vacib hissəsidir.
Belə şəraitdə 907-ci düzəliş artıq sadəcə köhnəlik deyil, ABŞ-ın
öz maraqlarına qarşı işləyən normativ qüsurdur.
Vaşinqtonun “normativ soyulma” mərhələsi
Tramp administrasiyası təkcə illik waiver-i uzatmır, həm də bu
qərarın hüquqi bazasını genişləndirir. Məhz bu kontekstdə H.R.6534
qanun layihəsi meydana çıxır – məqsəd 907-ci düzəlişin hüquqi
yükünü tam aradan qaldırmaqdır. Bu, böyük güclərin “normative
shedding” – yəni köhnəlmiş hüquqi qabıqlardan azad olma
mərhələsidir.
Amerika siyasi arxitekturasında dəyişən
balans
Konqresin Xarici Əlaqələr Komitəsi artıq “strateji yenidən
kalibrasiya” rejimində işləyir. Burada prioritetlər milli
təhlükəsizlik, müttəfiqlərin enerji müstəqilliyi və İranın
cilovlanması prizmasından müəyyənləşir. Altkomitələr səviyyəsində
də analitik baza göstərir ki, 907-ni saxlamaq Vaşinqtonun
regiondakı mövqelərini zəiflədir.
Senatın Beynəlxalq Əlaqələr Komitəsi, əvvəllər belə təşəbbüsləri
yavaşladan struktur, bu dəfə prosesə qarşı çıxmır. Respublikaçılar
üçün 907 – enerji diplomatiyasına mane olan institusional
səs-küydür; bir çox demokratlar üçün – mənasız “irs məsələsi”; güc
strukturları üçün isə – Rusiya və İrana əlavə üstünlük yaradan
amil.
Xarici kontur və Azərbaycan faktoru
Azərbaycan diplomatiyası bu gün çoxvektorlu, şəbəkə əsaslı model
üzrə işləyir. Bakı həm enerji konsorsiumları, həm də hərbi-siyasi
tərəfdaşlıqlar vasitəsilə regional və qlobal oyunçularla sinerji
qurur. Xüsusilə İsraillə əməkdaşlıq xətti ABŞ siyasi sistemində
yüksək çəkili arqument sayılır – Vaşinqtonda hamı anlayır ki,
Cənubi Qafqazdakı sabitlik birbaşa İranın güc amilinə təsir
edir.
Analitik mənzərə aydındır: 907-ci düzəlişin nə strateji, nə
funksional, nə də hüquqi dayağı qalıb. O, müasir geoiqtisadi
sistemə inteqrasiya olunmur, ABŞ xarici siyasətinin əməliyyat
məntiqinə ziddir, prezident qərarları ilə hər il deaktivləşir və
artıq hakim elitalar tərəfindən “normativ parazit” kimi qəbul
olunur.
Bu səbəbdən 907-nin ləğvi nə jestdir, nə diplomatik güzəşt. Bu,
sadəcə müasir dünya düzəninin təbiətindən doğan institusional
zərurətdir: faktiki dayağı olmayan normativ konstruksiyalar tarix
səhnəsindən çıxmağa məhkumdur.
907-ci düzəliş: normativ reallığın kölgəsinə çevrilmiş
hüquqi iz
Freedom Support Act-a daxil edilmiş 907-ci düzəliş əslində
hüquqi fenomen kimi deyil, “post-normativ qalıq” kimi
dəyərləndirilə bilər – yəni artıq maddi reallıqla əlaqəsini
itirmiş, lakin mətnin inersiyası səbəbindən hüquqi sistemdə
mövcudluğunu davam etdirən normativ fraqment. Belə normlar
diskursiv varlıqla hüquqi mexanizmin kəsişdiyi nöqtədə mövcuddur –
Derridanın ifadəsi ilə desək, bu bir “izdir” (trace), yəni
“olmayanın varlığı”. 907-ci düzəliş də məhz bu cür “iz” kimi qalır:
onu legitimləşdirən faktiki əsaslar tarix tərəfindən dağıdılıb,
amma mətn hələ yaşayır.
“Normativ fantom”: hüquqi sistemdəki ruh
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində bu hal bəzən “normativ
fantom” kimi təsvir olunur – artıq davranışı tənzimləməyən, amma
hüquqi mətndə mövcud olan norma. Bu, bir növ “hüquqi ruhdur”: nə
təsisçi gücə malikdir, nə də tənzimləyici rola, lakin ABŞ hüquq
sistemində inzibati-mətn inersiyası səbəbilə qalır. 907-ci düzəliş
– artıq qanun deyil, simptomdur; siyasi sistemlərin keçmiş
epoxaların artefaktlarını qoruyub saxlama meylinin təzahürüdür.
907-nin dörd dayağı və onların çökməsi
907-ci düzəlişi yaşadan dörd əsas struktur tamamilə
sıradan çıxıb:
Birincisi, “təcavüzkar – qurban” qarşıdurmasını yaradan diskurs
dağılıb. Bu dualizm nə struktur təhlilin, nə tarixi obyektivliyin
nəticəsi idi – o, postsovet qeyri-müəyyənliyinin və lobbi
şəbəkələrinin məhsulu idi. Müasir regional sistemdə bu dikotomiya
yoxdur, deməli, onun semantik dayağı da itib.
İkincisi, düzəlişi legitimləşdirən maddi baza – yəni münaqişənin
özü – artıq mövcud deyil. Aleksandr Vendtin konstruktivist məntiqi
ilə desək, norma identiklikləri “konstituasiya” edə bilmir, çünki
qarşılıqlı əlaqə mühiti dəyişib. O, ontoloji baxımdan boş
qalıb.
Üçüncüsü, normanı dəstəkləyən epistemik icma yox olub. 1990-cı
illərin etnopolitik lobbiləri və onların informasiya meydanındakı
təsiri yerini təhlükəsizlik, logistika və enerji mütəxəssislərinə
verib. Peter Haasın dediyi kimi, “epistemik rejimin büzülməsi” baş
verib – yəni düzəliş öz intellektual daşıyıcılarını itirib.
Dördüncüsü, düzəliş ABŞ-ın xarici siyasətinin funksional
məntiqinə zidd düşür. Müasir beynəlxalq sistem artıq
ideologiyalarla yox, axınlarla – enerji, logistika, hərbi
tranzitlərlə müəyyənləşir. ABŞ “axın yönümlü geosiyasət”
paradiqmasında hərəkət edir. Bu strukturda Azərbaycan tənqid və
moral diskursunun obyekti deyil, Avrasiya tranzit sisteminin
strateji dayağıdır. Belə bir şəraitdə onu məhdudlaşdıran norma
artıq “strateji parazit”ə çevrilir.
Normanın dağılma məntiqi: mətn qalır, sistem yox
olur
Beləliklə, formalaşır “ləğvin metastrukturu” – norma sadəcə
köhnəlməyib, o, ABŞ-ın xarici siyasət epistemologiyası ilə
birləşməyən elementə çevrilib. Amma bu ləğv öz-özünə baş vermir:
hüquqi sistemlər “iz saxlama” xüsusiyyətinə malikdir – yəni artıq
işləməyən mətni formal şəkildə qorumağa. Ona görə də Azərbaycan
diplomatiyası ənənəvi lobbi taktikasından deyil,
“institusional-semiotik strategiya”dan istifadə etməlidir – normanı
hərəkətdən deyil, mətnin özündən çıxarmaq üçün.
Dekonstruksiya diplomatiyası
Əsas təsir nöqtələri – Konqresin Xarici Əlaqələr Komitəsi (HFAC)
və Senatın Xarici Münasibətlər Komitəsi (SFRC). Amma söhbət
təzyiqdən yox, normativ izlərin institusional diskurs daxilində
dekonstruksiyasından gedir. McCaul və ya Risch kimi siyasətçilər
907-ni artıq “reallığın hissəsi” kimi deyil, “funksional
uyğunsuzluq” kimi qəbul etdikdə, norma ölür. Diplomatiya inandırmır
– o, normanı başqa mənaya çevirir.
Pro-İsrail lobbiləri bu prosesdə “diskursiv legitimasiya düyünü”
rolunu oynayır: onlar vasitəsilə 907 düzəlişi regional siyasətin
elementi statusunu itirir və strateji zərər mənbəyinə çevrilir. ABŞ
büdcə mexanizmləri isə hüquqi entropiya yaradır – normanı formal
ləğv etmədən onun işləməsini dayandırmaq mümkündür.
Hüquqi paradoks: qanun, öz fəaliyyətsizliyi ilə mövcud
olan norma
Aqambenin nəzəri çərçivəsinə uyğun, 907-ci düzəliş “istisna
qalmış qalıq element”dir – formal mövcud, amma faktiki
dayandırılmış hüquqi akt. İllik waiver-lər məhz bu “istisna
zonasını” yaradır: qanun kağız üzərində yaşayır, amma fəaliyyət
sferasında yoxdur. Bu – öz fəaliyyətsizliyi ilə mövcud olan
qanundur.
Yeni epistema: kimliklərdən axınlara keçid
Müasir beynəlxalq sistem artıq kimlik və konfliktlər üzərində
deyil, axınlar və marşrutlar üzərində qurulub. 1990-cı illərin
“postimperiya mifləri” yerini tranzit və enerji logikasına verib.
Deleuze və Guattari-nin terminologiyası ilə desək, 907 düzəlişi
“arxaik territorizasiya” cəhdidir – dünya artıq rizomatik və
qeyri-territorial şəraitdə hərəkət edərkən, o, keçmişin statik
mifini saxlamağa çalışır. Bu, mümkün deyil: belə bir sistemdə
durağan norma yaşaya bilməz.
Azərbaycanın strateji vəzifəsi
Nəhayət, Azərbaycanın diplomatik rolu da burada aydın görünür.
Hər hansı normanın mövcudluğu alternativ bilik xəritəsi yaranan
anda bitir. 907-nin yerinə yeni bilik xəritəsi formalaşır –
təhlükəsizlik, enerji və logistika ekspertizası üzərində. Bu, o
deməkdir ki, Azərbaycan diplomatiyası 907-ni “təkzib etməyə” yox,
elə bir reallıq qurmağa çalışmalıdır ki, orada 907 sadəcə mövcud
ola bilməsin.
Müasir dövlətlərin normativ mühəndisliyi: qaydanı
qırmırlar, onun yaşama mühitini dəyişirlər
Bu gün beynəlxalq sistemdə ciddi oyunçular normanı zorla
sındırmağa çalışmır, əksinə, onun yaşaya biləcəyi mühiti
transformasiya edirlər. Azərbaycan da 907-ci düzəlişin taleyini
dəyişmək istəyirsə, eyni prinsiplə hərəkət etməlidir. Burada söhbət
yalnız hüquqi mətnlə işləməkdən getmir. Normanın özünün də iki
görünməyən qat var: normativ kölgə və normativ mühit. Yəni qanunun
mətni bir həlqədirsə, onu yaşadan diskurs başqa bir həlqədir, həmin
diskursu istehsal edən institutlar isə üçüncü həlqədir. HFAC
normativ bədənin dəyişdiyi meydandır, SFRC normativ kölgənin
yenidən formalaşdığı meydandır, assiqnasiyalar üzrə komitələr isə
normativ mühiti yönəldən mexanizmdir. Bu üç sahə paralel şəkildə
deformasiyaya məruz qalanda norma sadəcə zəifləyib köhnəlmir, imkan
olaraq da sıradan çıxır.
Bu mənada 907-ci düzəlişin sökülməsi diplomatik aktdan daha çox
ontoloji prosesdir: normanın dünyadan çıxarılması. 907-ci düzəliş
ona görə mümkün idi ki, bir zamanlar “907-ci düzəliş dünyası”
mövcud idi. Öz diskursu, qorxu konstruksiyaları, interpretasiya
çərçivələri, siyasi strukturları ilə ayrıca bir sistem idi. Amma bu
dünya artıq yoxdur. O çöküb. Hər bir norma isə yalnız onu istehsal
edən dünya mövcud olduğu müddətdə yaşayır. Bu gün 907-ni yaradan
dünya da, onun siyasi-epistemoloji dayaqları da tarixə qarışıb.
ABŞ-ın xarici siyasət xətti dəyişib, Avrasiya barədə təsəvvürlər
dəyişib, təhlükə şəbəkəsi dəyişib, qlobal axınların məntiqi
dəyişib.
İndi qalan odur ki, prosesi məntiqi yekununa çatdırmaq: 907-ci
düzəlişi “hüquqi fantom” vəziyyətindən çıxarıb tam normativ yoxluğa
keçirmək, yəni onu mətn kimi yox, imkan kimi sıradan çıxarmaq.
Azərbaycan diplomatiyasının işi məhz budur: normanın ölümünü
sistemin təbii hərəkəti kimi rəsmiləşdirmək.
Bunun üçün isə Bakı Vaşinqtonun 907-ni ləğv etməyə artan siyasi
predispozisiyasını konkret hüquqi addıma çevirməlidir. Yəni ümumi
mesajlardan yox, Amerikanın institusional maşınının kritik
düyünlərinə dəqiq yönləndirilmiş təsirdən istifadə etməlidir. Bu
gün 907-ci düzəlişin siyasi dayağı de-fakto çökmüş vəziyyətdədir.
Qalan tək amil ABŞ-ın konqres komitələrinə, senatdakı qərar
mərkəzlərinə və qanun layihəsinin ətrafında diskurs yaradan lobbi
ekosisteminə düzgün konfigurasiya ilə təsir göstərməkdir.
Başqa sözlə, 907-nin ləğvi nə mənəvi, nə də tarixi jest deyil.
Bu, prosedur əməliyyatıdır və ABŞ hakimiyyət sistemində bir neçə
kritik nöqtəyə dəqiq təmas tələb edir.
1. House Foreign Affairs Committee: təsir üçün operativ
meydan
HFAC, məhdudiyyətlərin götürülməsinə dair qanun layihəsinin
mütləq keçməli olduğu qapıdır. Azərbaycanın əsas məqsədi bu
komitədə preliminary jurisdictional clearance əldə etməkdir ki,
təşəbbüs ya təxirə salınmasın, ya da arxa plana itələnməsin.
Hədəf fiqurlar:
MAYKL MAKKOL (R-TX) — HFAC sədri, İranın regional çevikliyini
məhdudlaşdırmağa yönələn amerika siyasətinin əsas memarlarından
biri. Onun strateji düşüncə matrisi regional security
interoperability üzərində qurulub. Bu modeldə Azərbaycan Şərqi
Aralıq dənizindən Xəzərə qədər uzanan təhlükəsizlik qövsünün
ayrılmaz halqası sayılır.
Təsir nöqtəsi: Makkolun masasına dəqiq hazırlanmış security
impact assessment qoyulmalıdır. Bu qeyddə göstərilməlidir ki,
907-nin saxlanması həm İran üçün fürsət pəncərəsi yaradır, həm də
Orta Dəhlizin idarəolunanlığını azaldır.
CO UİLSON (R-SC) — MENA/CA altkomitəsinin rəhbəri. Onun
beynəlxalq siyasətə baxışında logistika mərkəzli diplomatiya və
geo-iqtisadi rəqabət əsas yer tutur. Vilsin üçün Azərbaycan ABŞ-ın
Avrasiya xəttində “kritik infrastruktur” statusuna malikdir.
Təsir nöqtəsi: Vilsinin ekspert notunun hazırlanmasına cəlb
edilməsi. Notda Qərb marşrutlarının hansı strateji zəifliklərlə
üzləşəcəyi, əgər Konqres 907-ni simvolik sədd kimi saxlasan, aydın
izah olunmalıdır.
QREQORİ MİKS (D-NY) — demokratlar içində balanslaşdırıcı fiqur.
Tarixən daha çox erməni mövqeyinə yaxın dursa da, bu gün o, policy
trade-offs rejimində işləyir.
Təsir nöqtəsi: Nyu-Yorkun maliyyə və biznes dairələri üzərindən
kommunikasiya. Miks üçün ən təsirli arqument enerji məsələsidir:
Avropanın Rusiyadan asılılığını azaltmaq üçün Avropa–Xəzər enerji
xəttinin əhəmiyyəti. Bu xətt onun reallıq anlayışında tarixi
çalarları üstələyir.
2. Senate Foreign Relations Committee: əsas baryer və
əsas sıçrayış nöqtəsi
SFRC, qərarın sonuncu mərhələdə siyasi məna kəsb etdiyi yerdir.
Ənənəvi olaraq bu komitə erməni lobbi dairələrinin dayağı sayılsa
da, bu gün SFRC-də qərar vermə mexanizmi emosiyalarla yox,
strategic cost-benefit analysis ilə işləyir.
Kritik aktorlar:
CEYMS RİŞ (R-ID) — Senatın respublikaçı qanadında xarici
siyasətin baş memarı. O, Avrasiya dəhlizlərinə nəzarətin geopolitik
dəyərini çox yaxşı anlayır.
Təsir nöqtəsi: açıq mənbəli məlumatlar üzərində qurulan analitik
paket. Bu paket göstərməlidir ki, 907-nin mövcudluğu şəklində
saxlanan normativ qeyri-müəyyənlik Rusiya–İran aktivliyinin Xəzər
sektorunda genişlənməsi üçün əlavə imkan yaradır.
TED KRUZ (R-TX) — enerji məsələlərində kritik fiqur. Onun üçün
907 məsələsi Cənubi Qafqaz problemi kimi yox, Avropanın enerji
suverenliyi kontekstində dəyərləndirilir. Bu matrxda Azərbaycan
sabitləşdirici rol oynayır.
Təsir nöqtəsi: Texas ekspert dairələri vasitəsilə energy
resilience brief hazırlanması və Kruza təqdim edilməsi. Sənəddə
Azərbaycanın enerji ixracının Rusiya monopoliyasına qarşı
sistemqurucu filtr rolunu oynadığı göstərilməlidir.
BEN KARDİN (D-MD) — ən potensial ləngidici halqa. O, erməni
dairələri ilə bağlı əlaqələri ilə tanınır, amma zəif nöqtəsi
hüquqi-komplayens düşüncəsidir. Onun üçün əsas məsələ ABŞ-ın
reputasiya təmizliyidir.
Təsir nöqtəsi: düşüncə mərkəzləri vasitəsilə emosiyasız,
analitik və hüquqi dildə aparılan kommunikasiya. Məqsəd odur ki,
Kardinə göstərilsin: 907-ci düzəliş beynəlxalq hüquqa uyğun gəlmir,
çünki faktiki əsasları aradan qalxıb. Kardin yalnız “təmiz
norma”lara sadiqdir. Ona nümayiş etdirmək lazımdır ki, 907-ci
düzəliş bu gün normativ mənada çirkli yük daşıyır.
Azərbaycan diplomatiyasının qarşısında duran əsas vəzifə budur:
907-ci düzəlişin faktiki ölümünü hüquqi ölümə çevirmək. Sistem
içərisində ölü norma saxlanmaq istəmir. Vaşinqtonun geosiyasi
təmayülü artıq dəyişib. Qalan, bu dəyişikliyi prosedur müstəvisində
tamamlamaqdır. Bu isə sırf texniki iş deyil. Normanı yaradan
dünyanı bağlamaq, yəni onu məkan olaraq da sıradan çıxarmaq
deməkdir. Azərbaycan məhz bu hədəfə fokuslanmalıdır.
Assiqnasiya komitələri: gizli mexanizm və büdcə
neytrallaşdırması
Qanun bəzən açıq şəkildə deyil, “büdcə neytrallaşdırması” yolu
ilə də ləğv olunur. Əgər Senat və Nümayəndələr Palatasının
assiqnasiya komitələri büdcə paketlərinə 907-ci düzəlişin
məhdudiyyətlərini ya aradan qaldıran, ya da onları nəzərə almayan
müddəalar daxil etsələr, bu norma faktiki olaraq işləməyəcək.
Təzyiq nöqtəsi:
Azərbaycan üçün əsas istiqamət infrastruktur və enerji
layihələrində maraqlı olan podratçılarla işləməkdir. Onların
assiqnasiya komitələrinə təsir imkanları humanitar qruplardan
qat-qat güclüdür.
Lobbi arxitekturası: doğru vektor və effektiv
alətlər
Azərbaycan bu mərhələdə çoxaktorlu diplomatiya modelinə
keçməlidir – think tank-lərdən biznes assosiasiyalarına qədər geniş
şəbəkə ilə işləmək.
Əsas istiqamətlər:
Pro-İsrail strukturları.Bu, ABŞ Konqresində ən güclü
qeyri-bürokratik təsir vektorudur.
Arqument: Azərbaycanın sabitliyi İran fonunda regional balansın
açar elementidir. Enerji konsorsiumları.
Bu qurumlar yaxşı anlayır ki, Azərbaycanın ətrafında yaranan hüquqi
qeyri-müəyyənlik neft və qaz tədarükü üçün risk deməkdir.
Arqument: 907-ci düzəliş normativ “virus”dur, bazar iştirakçıları
üçün qeyri-müəyyənlik yaradır. Hərbi-analitik mərkəzlər.
Onların rolu – 907-nin ABŞ-ın əməliyyat çevikliyini azaltdığını
göstərən ekspert rəyləri təqdim etməkdir.
Baş strategiya: siyasətdən texnikaya keçid
Azərbaycan diplomatiyası 907-nin ləğvini siyasi qərar kimi
deyil, hüquqi normalizasiya prosesi kimi təqdim etməlidir – yəni
ABŞ qanunvericiliyinin reallığa uyğunlaşdırılması kimi. Bu halda
müqavimət azalacaq, çünki Konqres mənasız və bahalı siyasi
döyüşlərdən qaçır, xüsusilə də mənası unudulmuş normlar
uğrunda.
Məqsəd: 907-ci düzəlişi onun gerçək statusuna qaytarmaq – ABŞ
xarici siyasətinin işləməsinə mane olan normativ artefakt kimi
göstərmək.
907-ci düzəliş – postbipolyar dövrün normativ
inersiyası
Bu norma, maddi dayaqları çoxdan çökmüş, amma forması hələ
yaşayan hüquqi strukturun nümunəsidir. Beynəlxalq hüquqi
hermenevtik baxımdan o, “desinxronlaşmış tənzimləyici çərçivə”dir –
yəni artıq güc balansını, identiklikləri və maraqları əks
etdirməyən, mətn formasında qalmış arxaik element.
Üçölçülü parçalanma: ontoloji, epistemik və funksional
907-nin tam iflasını anlamaq üçün onu beynəlxalq rejimlər
metateoriyası kontekstində nəzərdən keçirmək lazımdır:
1. Ontoloji ölçü.
Norma real beynəlxalq mühitin strukturuna uyğun gəlməlidir. 1990-cı
illərin münaqişə narrativi 907-ni bir qədər əsaslandırırdı. Amma bu
gün Cənubi Qafqazın arxitekturası tam dəyişib: Azərbaycan ərazi
bütövlüyünü bərpa edib, münaqişə matrisi hüquqi müstəvidən çıxıb,
region asimmetrik sabitlik fazasına keçib. “Təcavüzkar–qurban”
rolları itirilib. Düzəlişin ontoloji dayağı qalmayıb.
2. Epistemik ölçü.
1990-cı illərdə ABŞ-da Cənubi Qafqazla bağlı bilik məkanı
etnopolitik qrupların təsiri altındaydı. Bu gün isə təhlükəsizlik,
logistika, enerji və transatlantik ekspert icmaları üstünlük təşkil
edir. Onlar üçün 907 sadəcə “koqnitiv səs-küydür”. Norma artıq
bilik yaratmır, sadəcə intellektual qalıq kimi qalır.
3. Funksional ölçü.
Normanın vəzifəsi aktorların davranışını proqnozlaşdırmaq və
əməliyyat xərclərini azaltmaqdır. 907 isə əksinə, ABŞ üçün
tranzaksiya xərclərini artırır: hər il prezident waiver imzalamalı
olur, sistemdə fragmentasiya yaranır. Ernst Haas-ın funksionalizm
nəzəriyyəsinə görə, belə normlar “rejimin disfunksional
elementləri” sayılır və aradan qaldırılmalıdır.
Beləcə, 907-nin funksional faydası yox olub, o, “normativ
entropiya” mərhələsinə keçib.
Yeni diplomatik çərçivə: poliarkiya və
polisentrlilik
Azərbaycan klassik diplomatiyadan çoxsəviyyəli qərar mərkəzləri
ilə inteqrasiya modelinə keçməlidir. Bu, Robert Dahl-ın poliarkiya
və Elinor Ostrom-un polisentrlilik nəzəriyyələrinə uyğun
yanaşmadır. Əsas məsələ – ABŞ qanunverici sistemində normanın
legitimlik trayektoriyasını formalaşdıran “düyünləri” düzgün
hədəfləməkdir.
Komitələrlə işin məntiqi
– Nümayəndələr Palatasının Xarici Əlaqələr Komitəsi – ilkin
normativ adaptasiyanın institusional filtri rolunu oynayır. Burada
arqumentlər tarix üzərindən deyil, təhlükəsizlik və geoekonomika
dili ilə qurulmalıdır. McCaul ilə ünsiyyətdə “saxlama qövsü” və
“əməliyyat uyğunluğu” anlayışları üzərində dayanmaq lazımdır: 907
bu uyğunluğu pozur.
– Senatın Xarici Münasibətlər Komitəsi – metanormativ arbitrdır.
Risch üçün əsas – böyük güclərin rəqabəti, Cruz üçün – enerji
təhlükəsizliyi, Cardin üçün – liberal normativ tutarlılıq. Hər biri
üçün arqument aksiomatik səviyyədə qurulmalıdır: 907-nin ləğvi bir
hərəkət deyil, nəticədir – beynəlxalq strukturun dəyişməsinin
nəticəsi.
– Assiqnasiya komitələri – normativ neytrallaşdırmanın
texnokratik mexanizmi. Onlar təhlükəsizlik proqramları ilə hüquqi
məhdudiyyətlərin uyğunsuzluğunu büdcə dildə ifadə etməklə, düzəlişi
“hüquqi fantom”a çevirirlər. Bu, müqayisəli hüquqda “funksional
yararsızlıq vasitəsilə hüquqi sıfırlama” kimi tanınır.
Koqnitiv lobbi: təsirin sinerjisi
Xüsusilə pro-İsrail lobbiləri önə çıxır – onlar 907-nin regional
sabitlik baxımından zərərli olduğunu izah edən yeni diskurs
yaradır. Beləliklə, norma tədricən “təhlükəsizlik sisteminin
disfunksional elementi” kimi qəbul olunur.
Son mərhələ: sistemin özünü təmizləməsi
Hüquqi sistemin inkişafında bir mərhələ gəlir ki, disfunksional
elementlər siyasi təzyiqlə yox, sistemin daxili məntiqi ilə aradan
qalxır. 907 bu mərhələyə çatıb. Onun ləğvi nə siyasi iradənin
göstəricisidir, nə də lobbi qələbəsi. Bu, beynəlxalq sistemin
öz-özünü tənzimləmə prosesinin nəticəsidir.
Azərbaycanın vəzifəsi – bu prosesi sürətləndirmək, normanı onun
təbii sonuna – öz-özünə ləğv olunma nöqtəsinə doğru
yönəltməkdir.
