Bakı. Trend:
Elə bil dünənə qədər dünyanın hərbi qərargahlarında hələ də
mübahisə gedirdi – pilotsuz təyyarə doğrudanmı qırıcıyı əvəz edə
bilər? Bu gün bu sual artıq keçmişin yadigarı kimi səslənir.
Türkiyənin Bayraktar Kizilelma döyüş dronunun həyata keçirdiyi
nümayiş uçuşu elə bir dönüş nöqtəsinə çevrildi ki, tarix sadəcə
istiqamətini dəyişmədi – o, yeni yola çıxdı. Artıq önəmlisi
kabinədə kimin oturması deyil. Əsas olan odur ki, kim daha tez
düşünür, daha uzaqdan zərbə endirə bilir və orada fəaliyyət göstərə
bilir ki, bu da pilotlu aviasiyanın illərlə çox baha və çox ləng
olduğu məkan idi.
Kizilelma göstərdi ki, strateqlərin etiraf etməyə çəkinəcəyi
məqam yetişib: pilotsuz qırıcılar artıq köməkçi texnika deyil.
Onlar real hədəflərə qarşı havada üstünlük qazanmaq, manevr etmək,
zərbə endirmək və hava məkanına nəzarət etmək gücündədir. Bu,
texnoloji təqdimat və ya sərgi reklamı deyil. Bu, hərbi
doktrinanın, geosiyasətin və qlobal güc balansının qaydalarını
yenidən yazan bir addımdır.
Ən maraqlısı isə budur ki, bu inqilab laboratoriyada yox, yeni
strateji rəqabətin meydanında baş verdi. Türkiyə göstərdi ki,
asimmetrik müharibələr dövrü artıq partizanlar və ucuz yerüstü
dronlardan ibarət deyil. Mübarizə indi səmanın yeni qatına qalxır –
burada artıq raketin tonnajı və ya təyyarənin qiyməti deyil,
zəkası, muxtariyyəti və düşmən reaksiyaya gəlməzdən əvvəl zərbə
endirmə qabiliyyəti həlledicidir.
Biz gələcəyin tədricən gələcəyinə inanmışdıq. Amma Kizilelma
göstərdi: bəzən gələcək bir anda başının üstünə çökür. Və indi
bütün dünya hərbi sənayesi düşüncə tərzini dəyişməyə məcburdur.
Çünki havaya qalxan sadəcə yeni bir döyüş maşını deyil – havaya
qalxan yeni hərbi fəlsəfədir.
Texnoloji sıçrayış: Pilotsuz təyyarənin ilk hava-hava
zərbəsi
2025-ci il noyabrın 30-da Türkiyə hərbi aviasiya tarixində adını
qızıl hərflərlə yazdı. Bayraktar KIZILELMA ağır pilotsuz döyüş
aparatı ilk dəfə olaraq radar yönləndirməli “hava-hava” raketi ilə
reaktiv hədəfi aşkarladı, izlədi və məhv etdi. Sinop sahillərində
Qara dəniz üzərində keçirilən sınaq, dünyada ilk dəfə pilotsuz
aparatın birbaşa görmə xəttindən kənarda (BVR – Beyond Visual
Range) hava hədəfini vurması kimi tarixə düşdü. İndiyədək bu cür
imkanlar yalnız ən yeni nəsil pilotlu qırıcıların imtiyazı
sayılırdı. Kizilelma isə bu qəlibi sındıraraq, təcrübəli pilot
səviyyəsində dəqiqlik nümayiş etdirdi və pilotsuz aviasiyanın
imkanlarını bir neçə pillə yüksəltdi.
Texniki baxımdan bu nailiyyətin miqyası təsiredicidir. Kizilelma
Türkiyənin ASELSAN şirkəti tərəfindən hazırlanmış MURAD (AESA)
aktiv fazalı radar sistemi ilə təchiz olunub – bu, müasir “stealth”
qırıcılarında quraşdırılan səviyyədə bir radiolokasiyadır. Dron
sınaq çərçivəsində havaya buraxılmış reaktiv hədəfi ilk olaraq bu
radar vasitəsilə aşkarlayıb müşayiətə götürdü. Daha sonra Kizilelma
TÜBİTAK SAGE institutunun hazırladığı GÖKDOĞAN orta mənzilli
“hava-hava” raketini buraxdı. Raketa trayektoriyanı artırmaq üçün
“qorka” (loft) manevri etdi və hədəfi birbaşa zərbə ilə vurdu.
Hədəf kimi reaktiv mühərrikli pilotsuz təyyarə-imitator istifadə
olunmuşdu – yəni real düşmən təyyarəsinə mümkün qədər yaxın obyekt.
Zərbənin uğuru bütün sistem zəncirinin – aşkarlama, izləmə,
buraxılış, yönləndirmə və məhv etmə – tam yerli texnologiyalarla
işlədiyini sübut etdi. İlk dəfə Türkiyə aviasiyası milli radar və
milli raketlə milli təyyarədən atış həyata keçirdi. Baykar
şirkətinin baş direktoru Haluk Bayraktar bunu “milli güc zəncirinin
bağlanması” adlandırdı və vurğuladı: “Bu qürur bizim
millətimizindir”.
Baykar-ın texniki direktoru Selçuk Bayraktar isə bəyan etdi: “Bu
gün biz aviasiya tarixində yeni bir dövrün qapısını açdıq. İlk dəfə
dünyada bir döyüş dronu radar yönləndirməli raket buraxaraq hədəfi
cərrah dəqiqliyi ilə vurdu”. Türkiyə Müdafiə Nazirliyi də hadisəni
“gələcəyin övladlarımız naminə qurulduğu tarixi an” kimi
qiymətləndirdi.
Bu hadisə ilə faktiki olaraq 2025-ci ilin sonunda döyüş
aviasiyasının yeni mərhələsi başladı – burada artıq pilotsuz
sistemlər köməkçi roldan çıxaraq hava üstünlüyünün birbaşa
daşıyıcısına çevrilir.
Pilotlu–Pilotsuz əməkdaşlıq: yeni əməliyyat
fəlsəfəsi
Sinop sınaqlarının ən önəmli məqamlarından biri pilotlu və
pilotsuz təyyarələrin birgə fəaliyyət konsepsiyasının (MUM-T –
Manned-Unmanned Teaming) real şəraitdə sınaqdan keçirilməsi oldu.
Bayraktar KIZILELMA havaya tək qalxmamışdı – onu Türkiyə Hərbi Hava
Qüvvələrinin Mərzifon bazasından qalxan beş F-16 qırıcısı və ağır
kəşfiyyat-zərbə dronu Akıncı müşayiət edirdi. Sınağın əsas
mərhələsində KIZILELMA “Falcon”larla birgə düzülüşə daxil olaraq,
faktiki olaraq qarışıq eskadrilya uçuşunu təqlid etdi – yəni
pilotlu və pilotsuz platformalar eyni döyüş sırasına girdi.
F-16-lar idarəetmə və hava məkanının nəzarətini təmin edən “komanda
bəndi” kimi çıxış edirdi, KIZILELMA isə ön xəttdə hədəfi məhv
etməyə hazır zərbə elementi rolunu oynayırdı. Akıncı isə yaxın
məsafədə havadan müşahidə və rabitə retranslyasiyasını təmin
edirdi, prosesi kameralara qeydə alırdı.
Bu uçuş “sadiq qanad yoldaşı” (loyal wingman) fəlsəfəsinin
gerçək sınağı idi. Fikir yeni deyil: aparıcı dövlətlər bir neçə
ildir ki, pilotlu qırıcıların yanında yüksək dərəcədə avtonom
dronların döyüş aparacağı konsepsiyanı işləyir. Amma Türkiyə bu
ideyanı praktik formada, tam işlək sistemlə nümayiş etdirən ilk
ölkə oldu. Müqayisə üçün, ABŞ Skyborg proqramı çərçivəsində XQ-58A
Valkyrie dronlarını pilotlu təyyarələrə inteqrasiya etməyə çalışır,
Avstraliya isə Boeing ilə birgə MQ-28 Ghost Bat layihəsini həyata
keçirir. Lakin 2025-in sonuna qədər bu layihələrin heç biri hələ
döyüş şəraitində silah tətbiqi nümayiş etdirməmişdi. Boeing
dekabrda MQ-28-dən ilk AIM-120 buraxılışını planlaşdırırdı, amma
KIZILELMA artıq bu mərhələni keçdi. Bu həm psixoloji, həm texnoloji
baxımdan ciddi dönüşdür – Türkiyə müdafiə sənayesi Qərb
nəhənglərini qabaqlayaraq yeni planı müəyyənləşdirdi.
MUM-T prinsipi insanla maşının sinerjisinə əsaslanır. Pilotlu
təyyarə çevik qərarvermə və yaradıcı düşünmə üstünlüyünə
malikdirsə, pilotsuz aparat dözümlülük, riskə getmə və ekstremal
manevrlər baxımından üstündür. Belə tandemdə pilotlar ən təhlükəli
tapşırıqları dronlara həvalə edə bilər – məsələn, düşmən
qırıcılarının qarşısını almaq və ya hava müdafiəsini yarmaq üçün
onları irəli göndərmək. Sinop ssenarisində də məhz bu model
işlənmişdi: F-16-lar “komanda lideri” funksiyasını yerinə
yetirirdi, KIZILELMA isə uzaq məsafədə “zərbə avanqardı” kimi çıxış
edirdi. Bu, hava qüvvələrinin tarixində ilk real nümunə idi ki,
qarışıq eskadrilya – həm pilotlu qırıcılar, həm də pilotsuz
perexvatçılar – eyni missiyada uçuş həyata keçirib.
Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin generalları və layihə rəhbərləri
birbaşa sınaq uçuşunda, F-16D cütlüyü ilə KIZILELMA-nın yanında
iştirak etdilər. Bu fakt həm texnologiyaya etimadı, həm də
konsepsiyanın institusional səviyyədə qəbulunu göstərdi.
Yeni əməliyyat modeli: qarışıq eskadrilya
Pilotlu–pilotsuz inteqrasiya mövcud döyüş doktrinalarını
kökündən dəyişir. Əvvəllər eskadrilya yalnız pilotlu təyyarələrdən
ibarət olurdu, indi isə bir-iki pilot bir neçə dronu eyni anda
idarə edən “qarışıq qrup” standart vahidə çevrilə bilər. KIZILELMA
məhz bu sistem üçün dizayn edilib: o, real vaxt rejimində məlumat
mübadiləsi aparır, həm aparıcı təyyarədən, həm də idarəetmə
mərkəzindən komanda qəbul edə bilir. Eyni zamanda, rabitə
kəsilərsə, süni intellekt sayəsində muxtar şəkildə döyüşü davam
etdirmək qabiliyyətinə malikdir.
Türkiyəli mühəndislər bildirirlər ki, KIZILELMA saniyənin onda
birində qərar tələb edən manevrləri – kəskin yayınma, hücum dönüşü
və s. – özü icra edə bilər. Bu da onu passiv icraçıdan aktiv döyüş
agentinə çevirir. Belə avtonomluq “dron sürüsü” konsepsiyasının
reallaşması üçün vacibdir: bir pilot bir neçə dronu əl ilə idarə
edə bilməz, amma onlara tapşırıq verib avtomatik rejimə buraxa
bilər. ABŞ-ın CCA (Collaborative Combat Aircraft) proqramı da eyni
məqsədi daşıyır – altıncı nəsil döyüş təyyarələri üçün pilotsuz
“qanad yoldaşları” hazırlamaq. General Atomics-in YFQ-42A və
Anduril-in YFQ-44A prototipləri 2024-25-də ilk müstəqil uçuşlarını
etdilər, lakin hələ pilotlarla birgə missiya və ya raket buraxılışı
reallaşdırmayıblar. Çin də bu istiqamətdə fəaldır: GJ-11 “Kəskin
Qılınc” stealth-dronu artıq qırıcılarla birlikdə test uçuşları
edib. Yəni “loyal wingman” konsepsiyası artıq qlobal trendlə
çevrilib və Türkiyə bu yarışda ön cərgəyə çıxıb.
Türkiyənin pilotsuz aviasiyada texnoloji
sıçrayışı
Sinop sınağı həm də texnoloji baxımdan bir ilk idi. İlk dəfə
ağır döyüş dronu aktiv radar yönləndirməli “hava-hava” raketi ilə
reaktiv hədəfi uzaq məsafədən vurdu. ASELSAN-ın MURAD radarı və
TÜBİTAK SAGE-nin GÖKDOĞAN raketi ilə təchiz olunan KIZILELMA hədəfi
birbaşa görmə xəttindən kənarda, yəni “ufuq arxasında” məhv etdi.
Bu, pilotsuz sistemin BVR (Beyond Visual Range) rejimində tam
müstəqil döyüş aparmaq qabiliyyətini sübut edən ilk real hadisə
oldu.
Texniki göstəricilər də diqqətəlayiqdir: aerodinamik “stealth”
profilli platforma Mach 0.9 sürətə qədər çıxır, 500 dəniz mili
radiusda fəaliyyət göstərə bilir. Aselsan istehsalı AESA MURAD-100
radarı eyni vaxtda bir neçə hədəfi izləyə, hava və yer səthində
döyüş aparmaq üçün çoxkanallı məlumat ötürə bilir. GÖKDOĞAN raketi
isə ABŞ-ın AIM-120 AMRAAM analoqu səviyyəsindədir – 65 kilometrdən
çox mənzil və LOAL (launch-off-after-lock) rejimi.
Bütün bu komponentlər – platforma, radar və raket – milli
istehsaldır. Türkiyə beləliklə hava müdafiə zəncirinin hər
halqasını öz gücü ilə formalaşdırdığını nümayiş etdirdi.
Bu, yalnız texnologiya deyil, həm də yeni hərbi düşüncə
tərzidir. KIZILELMA artıq sübut etdi ki, pilotsuz aparat müstəqil
şəkildə hədəfi tapmaq, müşayiət etmək və məhv etmək iqtidarındadır
– və bu, indiyə qədər yalnız pilotlu qırıcıların işi sayılırdı.
Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı general Ziya Cemal
Kadıoğlu sınağı “aviasiya tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı”
adlandırdı. Ekspertlər isə hesab edir ki, KIZILELMA və gələcək TF
KAAN qırıcısı vahid rəqəmsal şəbəkədə birləşdiriləcək – pilotlu
təyyarələr idarəetmə və əlaqə funksiyalarını üzərinə götürəcək,
pilotsuzlar isə ön xətdə düşməni vuracaq.
Beləcə, Türkiyə artıq formal müttəfiqliklə deyil, öz texnoloji
uğurları ilə “böyük aviasiya klubu”na daxil oldu. TB2-dən
KIZILELMA-ya qədər cəmi on il keçdi – halbuki bu mərhələyə başqa
dövlətlər bir neçə nəsil texnika ərzində çatmışdılar.
Doktrinal dəyişikliklər: pilotlu döyüşdən
“pilotlu–pilotsuz” əməliyyata
Sinop sınağının əsl mənası təkcə texnoloji irəliləyişdə deyil,
əməliyyat fəlsəfəsinin dəyişməsində idi. Türkiyə komandanlığı
KIZILELMA-nı qarışıq ekipaj ssenarisində sınaqdan keçirdi: beş F-16
kəşfiyyat və dəstək rolunda çıxış edərək, eyni zamanda pilotsuz
aparatlarla qarşılıqlı döyüş əməliyyatını modelləşdirdi. Bu, hava
döyüşlərinin yeni “stilini” – pilotlu–pilotsuz inteqrasiya modelini
göstərdi.
Bu konsepsiya təkcə Türkiyəyə məxsus deyil. ABŞ Hərbi Hava
Qüvvələri və Pentaqon Skyborg və Collaborative Combat Aircraft
(CCA) proqramları vasitəsilə eyni yanaşmanı inkişaf etdirir: məqsəd
pilotlu və pilotsuz qırıcıların vahid şəbəkədə birgə fəaliyyətini
təmin etməkdir. Avstraliyada F-35-lə sinxron uçuş üçün hazırlanmış
MQ-28 Ghost Bat artıq pilotlu təyyarələrlə birgə sınaqlara
başlayıb. Çin də oxşar istiqamətdə irəliləyir – GJ-11 Kəskin Qılınc
stealth dronu J-20 qırıcısı ilə “cüt uçuş” modelini sınayır. Cənubi
Koreya, Böyük Britaniya və Rusiya da eyni ideyaya maraq
göstərirlər. Amma fərq ondadır ki, KIZILELMA artıq real döyüş
tapşırığını yerinə yetirib – bu, konsepsiyadan praktikaya keçidin
ilk nümunəsidir.
Türkiyənin bu sahəyə sistemli yanaşması aydın görünür. KIZILELMA
aşağı radiolokasiya görünürlüğü, daxili silah bölmələri və milli
idarəetmə şəbəkəsinə inteqrasiya üçün hazırlanıb. Paralel olaraq,
gələcək nəsil çoxməqsədli qırıcı – TF KAAN – üzərində iş gedir. TF
KAAN ilkin mərhələdən “hava komanda mərkəzi” kimi dizayn olunur,
yəni pilotsuz “qanad yoldaşlarını” idarə etmək üçün. ASELSAN
məlumatına görə, bu təyyarə yerli Flight Datalink sistemi
vasitəsilə KIZILELMA və digər UCAV-larla əlaqə saxlayacaq, onlara
hava hücumu və müdafiə tapşırıqları ötürəcək. Beləliklə, Türkiyə
havada mərkəzləşmədən çox, dərin şəbəkələşməyə əsaslanan sistem
qurur: pilotlu təyyarələr nisbətən qorunan arxa mövqedə qalır,
pilotsuzlar isə ön xətdə təhlükəli missiyaları icra edir.
RAND Corporation bu cür modelləri “gələcək müharibələrin əsas
xüsusiyyəti” adlandırır. RAND hesabatına görə, Çin Xalq Azadlıq
Ordusu MUM-T-ni gələcək hava əməliyyatlarının mərkəzi elementi
sayır və artıq pilotsuz sistemlərin hərbi strukturlara
inteqrasiyasına yönəlib. Türkiyə də eyni transformasiya
mərhələsindədir, amma fərqli istiqamətdə: o, say çoxluğuna deyil,
keyfiyyətli sinerjiyə – təyyarə, radar, raket və şəbəkənin
bir-birini tamamlamasına diqqət yetirir.
ABŞ-ın və Qərbin bu texnologiyaya artan marağı təsdiqləyir ki,
KIZILELMA artıq “gələcəyin silahlanma yarışı”nın mərkəzinə düşüb.
Boeing 2025-in sonuna kimi MQ-28-dən AIM-120 raketinin buraxılışını
planlaşdırır, lakin türklər artıq bu mərhələni keçib. Gələcəkdə
Türkiyənin “Anadolu” desant gəmisi (əslində mini-avianos rolunu
daşıyacaq) bu tip pilotsuz perexvatçıları daşıya biləcək – bu isə
hələlik heç bir ölkənin praktikasında yoxdur.
Beləcə, KIZILELMA hava döyüşlərinin sərhədlərini yenidən
müəyyənləşdirdi. “Hava üstünlüyü” anlayışının klassik tərifi
dəyişir: artıq göyü nəzarətdə saxlamaq yalnız pilotun işi deyil –
bunu yüksək səviyyədə avtonom dronlar da bacarır. Türkiyənin sənaye
və texnologiyalar naziri Mehmet Fatih Kaçırın “Biz hava
üstünlüyünün qaydalarını yenidən yazmağa hazırıq” sözləri indi
pafos deyil, reallıqdır. Əvvəllər F-35, Rafale və ya Su-57 kimi
təyyarələrə sahib olmaq avtomatik üstünlük sayılırdısa, indi bu
balansı yeni amil dəyişir – çoxsaylı, ağıllı və nisbətən ucuz
avtomatlaşdırılmış platformalar. Bu, qlobal hərbi proqramları
sürətləndirməyə məcbur edir: kim bu yarışda ləngisə, hava məkanında
liderliyi itirəcək.
Beynəlxalq baxış və geosiyasi nəticələr
KIZILELMA-nın uğuru beynəlxalq səviyyədə də rezonans doğurdu.
Bir tərəfdən, bu hadisə Türkiyənin silah ixrac potensialını
əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Baykar artıq təkcə dron istehsalçısı
deyil, kompleks texnoloji ekosistemin simvoludur. Ukrayna və
Azərbaycan kimi tərəfdaş ölkələrdə əldə edilən təcrübə göstərir ki,
Türkiyə dronları münaqişələrin gedişinə real təsir göstərir və
müdafiə əməkdaşlığı üçün platforma yaradır.
Ən önəmlisi, radar–raket–platforma “rəqəmsal zəncirinin” tam
yerli icrası Türkiyəyə ixrac müstəqilliyi qazandırır – artıq xarici
lisenziyaya və komponent icazələrinə ehtiyac yoxdur. Bu baxımdan
İtaliya ilə LBA Systems şirkəti arasında KIZILELMA-nın Avropada
istehsalı barədə razılaşma maraqlıdır: Avropa orduları üçün “Avropa
istehsalı, türk texnologiyalı” dronlar buraxılacaq. Bu,
Qərb–Türkiyə münasibətlərində yeni dinamikadır – artıq Ankara alıcı
yox, texnoloji tərəfdaş statusuna yüksəlir.
Digər tərəfdən, KIZILELMA regionda güc balansını dəyişir. Şərqi
Aralıq dənizi, Qafqaz və Yaxın Şərq indi yeni deterrent amillə
üz-üzədir. Yaxın illərdə Yunanıstan, İsrail və digər qonşu
dövlətlər öz hava strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməli
olacaqlar – çünki göylərində pilot riski olmadan zərbə endirə bilən
dronların peyda olması artıq ehtimal deyil, reallıqdır. Bu, həm
hava hücumundan müdafiə sistemlərini yeniləməyə, həm də dron
əleyhinə texnologiyalara investisiyanı artırmağa məcbur edəcək.
Analitiklər qeyd edirlər ki, belə bir “pilotsuz atəş” bölgə
ordularının planlaşdırmasını mürəkkəbləşdirəcək – xüsusən Egey və
Şərqi Aralıq dənizi üzərində Türkiyənin hava nəzarəti alətləri daha
çevik və qəfil ola bilər.
Eyni zamanda, KIZILELMA rəqib aviasiya dövlətlərinə açıq
siqnaldır: artıq yeni mərhələyə keçid başlayıb. Qərb və Asiya
şirkətləri – Boeing, Lockheed Martin, DARPA, eləcə də Avropa FCAS
layihəsi – öz MUM-T proqramlarını sürətləndirməyə məcbur olacaqlar.
ABŞ F-15 və F-16 üçün “yarı pilotsuz” rejimlər üzərində işləyir,
Avropa isə altıncı nəsil “şəbəkə qırıcıları” konsepsiyasına
fokuslanır.
Bütün bunlarla yanaşı, KIZILELMA texnologiyası yeni riskləri də
gündəmə gətirir. Hər bir “hava şəbəkəsi” həm də kiberhücumlar üçün
hədəfdir. Məlumat ötürmə kanallarının, radarların və idarəetmə
sistemlərinin elektromaqnit müdafiəsi indi əsas məsələdir. RAND
mütəxəssisləri xəbərdarlıq edir: MUM-T sistemləri üçün ən kritik
məsələ “EM-müdafiəni kəskin gücləndirməkdir”.
Beləcə, KIZILELMA yalnız pilotsuz döyüş texnologiyası deyil –
yeni tipli, sətəlcəm kimi yayılan “şəbəkə müharibələri”nin
başlanğıc siqnalıdır. Gələcək onilliklərdə dövlətlərin hava
strategiyası artıq pilotun bacarığından çox, onunla birgə uçan süni
intellektlərin sinxronluğundan asılı olacaq. Türkiyə isə bu
reallığa ilk addımı artıq atdı.
Nəticələr və strateji tövsiyələr
Türkiyənin KIZILELMA layihəsi ilə əldə etdiyi nəticə sadəcə
texnoloji rekord deyil – bu, hərbi aviasiyanın yeni reallığının
simvoludur.
Birincisi, artıq məlum oldu ki, uzaq məsafədən (BVR) hədəf məhv
etmək təkcə pilotlu qırıcıların imtiyazı deyil. “Havadan həlledici
atəşi yalnız insan verə bilər” düşüncəsi tədricən tarixə çevrilir.
Bu, böyük ordular və alyanslar üçün hava üstünlüyü anlayışının
yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir – o, artıq tək mərkəzli
deyil, paylanmış sistemə çevrilir. Başqa sözlə, hava üstünlüyü indi
bir təyyarənin deyil, bir-biri ilə əlaqəli platformalar şəbəkəsinin
xüsusiyyətidir.
İkincisi, Türkiyə öz texnoloji suverenliyini və ixrac
potensialını ciddi şəkildə artırdı. O, tam yerli “hava ekosistemi”
qurdu – radarından raketinə qədər hər halqası milli istehsaldır.
Bu, təkcə texniki deyil, siyasi muxtariyyət deməkdir. Ankara artıq
yeni silah bazarlarına (Ukrayna, Azərbaycan, Asiya və Afrika
ölkələri) təsir imkanına malikdir. Qərbi Avropa istehsalçıları üçün
bu, siqnaldır: ya Türkiyə kimi innovasiya mərkəzləri ilə əməkdaşlıq
etməli, ya da öz proqramlarını sürətləndirməlidirlər, əks halda
rəqabətdən kənarda qalacaqlar. Digər tərəfdən, region ölkələri üçün
bu, hava hücumundan müdafiə sistemlərinin yenilənməsi və pilotsuz
hədəflərə qarşı “şəbəkə mübarizəsi” texnologiyalarının inkişafı
zərurətini gündəmə gətirir.
Üçüncüsü, nəzəri səviyyədə “insan–maşın balansı”nı qoruyan
çoxagentli pilotsuz sistemlər tendensiyası reallığa çevrilir.
Türkiyə əməliyyatı göstərdi ki, pilot artıq fiziki olaraq ön
cəbhədə olmasa da, “uzaqdan komandanlıq” vasitəsilə hədəfi dron
üzərindən məhv edə bilir. Bu, hərbi planlaşdırma üçün ciddi
çağırışdır: kadr hazırlığı, BLPA operatorlarının pilotlarla birgə
işləmə bacarıqları, döyüş zamanı qarışıq eskadrilya idarəçiliyi və
şəbəkə təhlükəsizliyi kimi məsələlər yenidən formalaşmalıdır.
Bununla yanaşı, hüquqi və etik müstəvi də aktuallaşır – tam avtonom
döyüş aparatlarının beynəlxalq hüquqa uyğun statusu, onların
tətbiqi mexanizmləri və məsuliyyət sərhədləri BMT və Cenevrə
Konvensiyası kimi platformalarda müzakirə olunmalıdır.
Strateji tövsiyələr.
Türkiyə və onun müttəfiqləri üçün birinci vəzifə – innovasiya
impulsunu qorumaqdır. KIZILELMA-nı seriya istehsalına keçirmək, onu
Hərbi Hava Qüvvələrinin “uzaqdan idarə olunan perexvatçısı” kimi
xidmətə daxil etmək lazımdır. Paralel olaraq, rabitə və idarəetmə
sistemləri təkmilləşdirilməlidir – qorunan datalink kanalları, süni
intellekt köməkçiləri və yeni nəsil “Kizilelma-B/C” modelləri
ilə.
NATO üçün əsas məsələ – texnoloji parçalanmanın qarşısını
almaqdır. Türkiyə artıq Avropa və Yaxın Şərqdə bir sıra ölkələrə
pilotsuz sistemlər tədarük edir. Alyans bu potensialdan istifadə
edib, Türkiyə ilə birgə layihələr (məsələn, İtaliya ilə LBA Systems
əməkdaşlığı kimi) qurmalı, ortaq şəbəkə arxitekturasını
sinxronlaşdırmalıdır. Bu həm texnoloji, həm də siyasi sabitlik üçün
vacibdir.
KIZILELMA-nı potensial təhlükə kimi görən ölkələr isə
uyğunlaşmağa məcburdur: pilotsuz sistemlərə qarşı mübarizə
texnologiyalarına, “pilotlu şəbəkələr”in yaradılmasına və hava
qüvvələrinin diversifikasiyasına sərmayə yatırmaq lazımdır. RLS və
peyk sintezi, məlumatların real vaxt rejimində mübadiləsi kimi
imkanlar görünməz hədəflərə qarşı mübarizədə üstünlük
yaradacaq.
Nəticə olaraq, Türkiyənin bu addımı bütün dünyaya açıq mesaj
göndərdi: pilotlu və pilotsuz aviasiya arasındakı sərhəd artıq
silinmək üzrədir. “İnsan və maşının birləşməsi” XXI əsr
təhlükəsizliyinin əsas amilinə çevrilir. Bu reallığı qəbul etmək
yalnız texnologiya məsələsi deyil – bu, doktrina, siyasət və
strateji düşüncənin yenidən qurulmasını tələb edir.
Gələcək “hava üstünlüyü dövrü”ndə üstünlük o tərəfdə olacaq ki,
onun təyyarəsi daha bahalı deyil, onun şəbəkəsi daha ağıllı,
doktrinası daha çevik olacaq. Türkiyə isə artıq bu yarışın ön
sırasındadır.
