Bakı. Trend:
Obyektiv baxanda, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) qlobal
kapitalın yeni cazibə mərkəzinə çevrilməsi sadəcə regional uğur
deyil. Bu, beynəlxalq maliyyə arxitekturasında gedən dərin struktur
dəyişikliklərin bariz əlamətidir – yəni Qərbin ideoloji yüklü
tənzimləmə modelindən çoxqütblü və praqmatik kapital axını
sisteminə keçidin göstəricisidir.
Qlobal maliyyədə paradigma dəyişikliyi: ideologiyadan
kapitalın praqmatikasına
XX əsrin böyük bir hissəsində dünya maliyyə sistemi ikimərkəzli
idi. Onun əsas dayaqları London və Nyu-York sayılırdı. Bu iki şəhər
kapital axınlarının hüquqi legitimliyini və sabitliyini təmin
edirdi. Ətraflarında Cenevrə, Lüksemburq, Sinqapur, sonralar
Honkonq kimi “ikinci dərəcəli” mərkəzlər formalaşmışdı. Onlar
sadəcə əməliyyat meydanları yox, Qərb maliyyə universalizminin –
hüququn aliliyi, mülkiyyət azadlığı və neytral maliyyə vasitəçiliyi
prinsipinin simvolu idilər.
Amma XXI əsrdə sistemin sütunları çat verməyə başladı. Brexit,
ABŞ və Aİ-də artan tənzimləmə təzyiqləri, ESG mexanizmləri və
sanksiya siyasətləri maliyyə mərkəzlərini ideoloji nəzarət
alətlərinə çevirdi. Effektivliyə xidmət etməli olan institutlar
artıq siyasi funksiyalar daşımağa başladı.
Nəticədə, paradoksal vəziyyət yarandı: risklərdən qorumaq üçün
tətbiq olunan həddindən artıq tənzimləmə özü kapital qaçışının
katalizatoruna çevrildi.
Məhz bu fonda BƏƏ-nin, xüsusilə də Dubayın və Əbu-Dabinin
sürətli yüksəlişi Qərb modelinin böhranına qarşı qlobal
iqtisadiyyatın struktur cavabıdır.
Henley & Partners-in məlumatına görə, təkcə 2025-ci ildə BƏƏ-yə
köçəcək varlı şəxslərin sayı 9 800 nəfərə çatacaq – bu, dünyada ən
yüksək göstəricidir. New Financial-in hesablamasına əsasən, 2024-cü
ilin ilk yarısında Dubai International Financial Centre (DIFC)-də
idarə olunan aktivlərin həcmi 444 milyard dollardan 700 milyarda
yüksəlib. Ölkədə yaşayan fərdi sərmayədarların ümumi sərvəti isə
700 milyard dollara çatıb.
Müqayisə üçün: eyni dövrdə London maliyyə şirkətlərinin Avropaya
– Parisə, Frankfurta, Dublinə köçməsi nəticəsində təxminən 1
trilyon dollar aktiv itirib.
Bu rəqəmlər aydın tendensiyanı göstərir: kapital o yerlərə axır
ki, orada qaydalar sabit və neytraldır.
BƏƏ bu gün “maliyyə praqmatizmi”nin yeni modeli kimi çıxış edir
– burada qanun ideoloji təzyiq vasitəsi deyil, xidmət mexanizmidir:
sadə, rasional və çevik.
İnstitusional təkamül və strateji baxış
BƏƏ-nin uğuru təsadüfi deyil. O, “post-neft iqtisadiyyatı”
konsepsiyasına əsaslanan uzunmüddətli dövlət strategiyasının
nəticəsidir. 2000-ci illərin əvvəlindən rəhbərlik enerji
resurslarına söykənən modelin məhdudluğunu anlayaraq kapital
infrastrukturunu həm fiziki, həm hüquqi, həm də texnoloji müstəvidə
formalaşdırmağa başladı.
DIFC (Dubay) və ADGM (Əbu-Dabi) kimi iki müstəqil
yurisdiksiyanın yaradılması dönüş nöqtəsi oldu. İngilis ümumi
hüququna əsaslanan bu maliyyə zonaları (müvafiq olaraq DFSA və FSRA
tərəfindən tənzimlənir) faktiki olaraq “dövlət içində dövlət”
prinsipi ilə işləyir. Onların hüquq sistemi və arbitraj
mexanizmləri beynəlxalq standartlarla inteqrasiya olunub, amma Qərb
mərkəzlərindən fərqli olaraq, siyasi və bürokratik
məhdudiyyətlərdən azaddır.
Bu hüquqi memarlıq BƏƏ-yə unikal model təqdim etməyə imkan
verdi: burada şəffaflıq sürətlə, komplayens rahatlıqla, nəzarət isə
operativliklə uzlaşır.
Məsələn, Avropada maliyyə lisenziyası almaq aylar çəkirsə,
DIFC-də bu proses cəmi bir neçə həftədir. “Bir pəncərə” prinsipi və
tam rəqəmsal inzibati idarəçilik bu mərkəzləri fintex, İslam
maliyyəsi və vençur kapital kimi yeni sahələr üçün cəlbedici
edib.
2024-cü ildə DIFC-də 6 100-dən çox, ADGM-də isə 11 000-ə yaxın
şirkət qeydiyyatdan keçib. Bu, təsadüfi artım deyil – kapital artıq
orada yerləşir ki, institutlar “nəzarət üçün nəzarət” prinsipi ilə
deyil, xidmət mədəniyyəti ilə işləyir.
Vergi suverenliyi və etimad formulu
BƏƏ-nin strategiyasının ikinci sütunu – “vergi vakuumu” adlana
biləcək xüsusi modeldir. Burada dövlətin marağı ilə sərmayədarın
marağı üst-üstə düşür.
Gəlir vergisinin sıfır faizi, kapitalla bağlı vergi və
dividendlərə qoyulan rüsumun olmaması, azad iqtisadi zonalarda
sıfır faiz mənfəət vergisi – bunlar sadəcə güzəştlər deyil,
institusional fəlsəfədir: BƏƏ qazanır, amma paylamadan deyil,
cəlbetmədən.
2023-cü ildən tətbiq edilən 9 faiz korporativ vergi yalnız
xüsusi zonalardan kənarda fəaliyyət göstərən şirkətlərə aiddir.
Beləliklə, ölkə həm beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirir, həm də
real kapital axınlarını qoruyur. Bu model sayəsində BƏƏ nə “offşor
təcridi” ittihamlarına məruz qalır, nə də rəqabət üstünlüyünü
itirir.
Ən əsas fərq isə – vergi sabitliyidir. Qərbdə vergi siyasəti çox
vaxt daxili siyasi mübarizənin alətinə çevrilir (məsələn, Fransada
varlılara vergi mübahisələri, Britaniyada non-dom rejiminin ləğvi),
amma BƏƏ-də yazılmamış ictimai razılaşma mövcuddur: fiskal qaydalar
dəyişməz qalır, çünki etimad onlara əsaslanır.
Nəticə olaraq, investor uzunmüddətli planlama horizontunda özünü
təhlükəsiz hiss edir. BƏƏ faktiki olaraq “etimad üzərində qurulmuş
vergi suverenliyi” yaratdı – gəlir toplamaqla yox, kapitalı
cəmləməklə əldə edilir.
Geosiyasi neytrallıq və kapital
diplomatiyası
BƏƏ-nin digər iddiaçılardan əsas fərqi onun diplomatik
arxitekturasıdır. Qlobal siyasətin maliyyə axınlarını
silahlaşdırdığı dövrdə BƏƏ “bloklara qoşulmayan kapitalizm” modeli
qurur.
2022-ci ildən sonra sanksiyaların genişləndiyi dövrdə Dubay ABŞ,
Çin, Hindistan və Rusiya kapitalının eyni vaxtda işləyə bildiyi
azsaylı mərkəzlərdən biri oldu. Bu, təsadüfi deyil – ölkə sanksiya
koalisiyalarında iştirak etmir, ideologiya ixrac etmir və
investorlarından siyasi sədaqət tələb etmir.
Bu, hesablanmış neytrallıqdır – iqtisadi deyil, strateji
kateqoriyadır. Əgər Cenevrə Soyuq Müharibə dövründə statusla
neytral idisə, Dubay hesabla neytraldır. Bu, milli təhlükəsizliklə
uzlaşdırılmış praqmatik mövqe sayılır.
Elə buna görə də BƏƏ regiondakı münaqişələrdə vasitəçi rolunda
çıxış edir, beynəlxalq sammitlərə ev sahibliyi edir və “kapital
diplomatiyası”nı genişləndirir – etimadın itirildiyi məkanlarda
yeni etimad platformaları yaradır.
Texnoloji suverenlik – maliyyə gücünün yeni
dayağı
Müasir qlobal iqtisadiyyat klassik kapitaldan rəqəmsal kapitala
keçid dövrünü yaşayır. İnvestisiya, məlumat və hesablama gücü
axınları bir-birinə sıx şəkildə bağlanır. Bu reallığı dərk edən
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) anladı ki, qlobal maliyyə mərkəzi
statusunu qorumağın yeganə yolu texnoloji müstəqillikdən keçir. Elə
buna görə də ölkənin inkişaf strategiyasının üçüncü sütunu
texnoloji suverenlikdir.
2018-ci ildən etibarən BƏƏ hökuməti rəqəmsal texnologiyaları həm
maliyyə sisteminə, həm də dövlət idarəçiliyinə ardıcıl şəkildə
inteqrasiya edir. “Smart Dubai” və “UAE Digital Government” kimi
platformalar sadəcə vətəndaş xidmətləri üçün deyil, dövlətin
korporativ oyunçuya çevrilməsi prosesinin modelidir. Məqsəd –
maliyyə axınları, hüquqi mexanizmlər və məlumat infrastrukturu üçün
vahid rəqəmsal ekosistem formalaşdırmaqdır.
Bu siyasətin ən parlaq nümunəsi – Əbu-Dabidə yaradılan Stargate
UAE layihəsidir. Bu, süni intellekt və yüksək performanslı
hesablama sistemləri üzrə supermərkəzdir və G42 şirkəti ilə yanaşı
OpenAI, Oracle, NVIDIA kimi nəhəng qlobal korporasiyalar da
layihədə iştirak edir. Onun enerji tutumu 1 giqavat səviyyəsində
nəzərdə tutulur – bu, ABŞ və Çinin ən iri məlumat mərkəzləri ilə
müqayisə oluna bilər. Layihə iki istiqamətli xarakter daşıyır: həm
milli ehtiyaclara (dövlət məlumatları, kibertəhlükəsizlik, fintex),
həm də beynəlxalq süni intellekt klasteri kimi Asiya, Avropa və
Afrika partnyorlarına xidmət göstərəcək.
Beləliklə, BƏƏ məlumat sahəsində enerji təhlükəsizliyinə bənzər
müstəqil texnoloji infrastruktur qurur.
Bununla yanaşı, ölkə insan kapitalına ciddi önəm verir. Məhəmməd
bin Zayed Universitetinin (MBZUAI) yaradılması bu yeni təhsil
fəlsəfəsinin simvoludur: məqsəd sadəcə mütəxəssis yetişdirmək
deyil, rəqəmsal dövrün memarlarını formalaşdırmaqdır. Hər il 400
minə yaxın şagirdi əhatə edən süni intellektin əsaslarının dövlət
məktəblərində məcburi tədrisi gələcəyin nəsillərinə texnologiyanı
təbii həyat mühiti kimi qəbul etdirməyi hədəfləyir. Bu, 15–20 illik
strateji sərmayədir – gələcəyin maliyyə və texnoloji sistemlərini
idarə edə biləcək milli ekspert təbəqəsini formalaşdırmaq üçün.
Texnologiyanın maliyyə sektoruna inteqrasiyası təkcə təhsil
müstəvisində deyil, normativ sahədə də özünü göstərir. 2022-ci ildə
BƏƏ dünyada ilk dəfə kriptoaktivlər üçün xüsusi tənzimləyici orqan
– VARA (Virtual Assets Regulatory Authority) yaratdı. Bunun
nəticəsində Dubay ABŞ və Aİ-dən qanunvericilik qeyri-müəyyənliyi
səbəbindən çıxan kriptobirjalar, fintex startaplar və rəqəmsal
investisiya platformaları üçün etibarlı yurisdiksiyaya çevrildi. Bu
addım iqtisadi olduğu qədər siyasi xarakter daşıyır: BƏƏ faktiki
olaraq “yeni maliyyə dövrünün laboratoriyası” statusunu qazandı –
burada kapital, texnologiya və dövlət idarəçiliyi təcrübəvi, amma
idarə olunan formatda birləşir.
Beynəlxalq maliyyə arxitekturasına təsir: kapitalın
çoxqütblü modeli
Əmirliklərin qlobal maliyyə mərkəzinə çevrilməsi beynəlxalq
maliyyə sistemini üç səviyyədə dəyişdirir – institusional,
tənzimləyici və strateji.
1. İnstitusional səviyyə – iyerarxiyadan şəbəkəyə
keçid.
XX əsrdə dünya maliyyə sistemi iki əsas mərkəzə – Nyu-York və
Londona söykənən vertikal iyerarxiya idi. XXI əsrdə isə mənzərə
dəyişir: qarşılıqlı əlaqədə olan üfüqi şəbəkə formalaşır. Bu
şəbəkədə artıq Sinqapur, Honkonq və Şanxayla yanaşı Dubay və
Əbu-Dabi də əsas hublar sırasındadır. Onlar Asiya, Afrika və Avropa
arasındakı kapital axınlarını birləşdirən qovşaqlardır. Bu,
“post-Qərb qloballaşması”nın başlanğıcı deməkdir – yəni dəyər
yaradan və qayda müəyyən edən mərkəzlər artıq siyasi güc mərkəzləri
ilə üst-üstə düşmür. Beləliklə, BƏƏ sadəcə vasitəçi yox, yeni
qlobal maliyyə xəritəsinin memarlarından birinə çevrilir.
2. Tənzimləyici səviyyə – nəzarət və etimad arasında
tarazlıq.
2008-ci il böhranından sonra Qərb maliyyə sistemində
“hiper-komplayens” dövrü başladı: KYC/AML qaydalarının sərtləşməsi,
ESG-nin siyasiləşməsi, normativ aktların çoxalması. Nəticədə hüquqi
uyğunluq effektivlikdən bahalı oldu. BƏƏ alternativ model təklif
etdi – “kifayət qədər şəffaflıq” prinsipi. Burada nəzarət var, amma
biznesi iflic etmir. 2024-cü ildə FATF-ın “boz siyahısı”ndan
çıxarılması BƏƏ-nin bu tarazlığı tapdığını sübut etdi: qlobal
normativ sistemin bir hissəsi olmaq mümkündür, amma suverenliyi və
çevikliyi qorumaqla.
3. Strateji səviyyə – kapital diplomatiyası və yeni
“yumşaq güc”.
Bu gün BƏƏ-nin maliyyə gücü onun xarici siyasət alətinə çevrilib.
Əbu-Dabi İnvestisiya İdarəsi (ADIA), Mubadala və ICD kimi suveren
fondlar sadəcə sərmayəçilər deyil, həm də strateji tərəfdaşlıqların
memarları kimi çıxış edirlər. 2024-cü ildə ADIA-nın idarə etdiyi
aktivlər 993 milyard dollardan çox idi – bu, dünya üzrə üçüncü ən
iri dövlət fondu deməkdir. Bu resurslar vasitəsilə BƏƏ Afrika
enerji layihələrində, Avropa infrastrukturunda və Çin, Hindistanla
birgə fondlarda pay sahibi olur. Beləcə, “baza əvəzinə fond”,
“təzyiq əvəzinə sərmayə” prinsipi ilə maliyyə diplomatiyası klassik
xarici siyasətin yerini tutur.
Nəticədə BƏƏ ideoloji parçalanma və münaqişələrlə bölünmüş
regionlar arasında “etimad mərkəzi” rolunu oynayır. Onun
neytrallığı və maliyyə açıqlığı sayəsində qlobal iqtisadiyyat
geosiyasi parçalanma şəraitində belə fəaliyyətini davam etdirə
bilir.
Modelin çağırışları və sərhədləri: dayanıqlıq, amma
tormozsuz
Lakin bu modelin daxili ziddiyyətləri də az deyil.
Birinci – reputasiya riskləri.
BƏƏ kapitalın mənşəyinə görə fərq qoymadan açıq siyasət yürüdür.
Amma bu, bəzən sanksiyaları və vergi öhdəliklərini dolanmaq istəyən
vəsaitlərin də cəlb olunması riskini yaradır. BƏƏ-nin FATF “boz
siyahısı”ndan çıxarılması gərginliyi azaltsa da, riski aradan
qaldırmadı. Gələcəkdə ölkə nəzarəti gücləndirməli, amma Qərb
bürokratiyasına çevrilməməlidir. Bu, “etimad yurisdiksiyası”
imicini qorumaqla maliyyə monitorinqinin incə tənzimlənməsini tələb
edir.
İkinci – sosial-iqtisadi təzyiq.
Kapital axını və varlı miqrantların çoxalması daşınmaz əmlak
qiymətlərini artırır, sosial təbəqələşməni dərinləşdirir. Əhalinin
cəmi 20 faizini vətəndaşlar təşkil etdiyi bir ölkədə bu, ciddi
balans siyasəti tələb edir. Hökumət “əmirləşmə” proqramları, təhsil
və mədəni layihələr vasitəsilə milli kimliyi qorumağa çalışır.
Lakin modelin davamlılığı kosmopolitizm və milli konsolidasiyanın
düzgün nisbətindən asılı olacaq.
Üçüncü – geosiyasi məhdudiyyətlər.
Neytrallıq yalnız böyük güclərin birbaşa təzyiqi olmayanda
mümkündür. BƏƏ-nin texnoloji tərəqqisi və Çinlə əməkdaşlığı artıq
Vaşinqtonda narahatlıq doğurub. 2025-ci ildə ABŞ qabaqcıl çiplərin
BƏƏ-yə ixracını məhdudlaşdırmaq variantını müzakirə etmişdi, lakin
diplomatik razılaşma nəticəsində bu qərardan imtina olundu. Bu
hadisə bir siqnaldır: BƏƏ-nin təsir dairəsi artdıqca, ona yönələn
təzyiq də artacaq.
Ssenari analiz və 2035-ci ilə qədər strateji
perspektivlər
Hazırkı dinamika nəzərə alınmaqla, BƏƏ-nin dünya maliyyə
sistemindəki rolunun inkişafı üçün üç əsas ssenari proqnozlaşdırmaq
mümkündür.
1. Davamlı liderlik ssenarisi.
Bu modeldə Əmirliklər qlobal maliyyə mərkəzi statusunu
möhkəmləndirir, beynəlxalq hesablaşmalar və investisiya axınlarında
payını genişləndirir. 2030-cu ilə qədər DIFC və ADGM-in idarə
etdiyi aktivlərin həcmi 1 trilyon dollardan çox olur, Dubay isə
dünyanın ilk on maliyyə mərkəzindən birinə çevrilir. BƏƏ beynəlxalq
maliyyə tənzimləmələrinin tamhüquqlu iştirakçısına – Asiyada
Sinqapurun analoquna çevrilir. Regionda geosiyasi sabitlik qorunur,
qlobal parçalanma isə əksinə, Əmirliklərin “dünya iqtisadiyyatının
neytral serveri” rolunu daha da gücləndirir.
2. Rəqabətli tarazlaşma ssenarisi.
Qərb mərkəzləri adaptasiyaya başlayır: London bir qədər əvvəlki
cazibəsini bərpa edir, Səudiyyə Ərəbistanı isə Ər-Riyadda maliyyə
klasteri yaradaraq təzyiqi artırır. Bu şəraitdə kapital daha
bərabər paylanır, amma BƏƏ fintex, İslam maliyyəsi və
kriptoiqtisadiyyat kimi niş sahələrdə liderliyini saxlayır. Bu
modeldə Dubay və Əbu-Dabi çoxmərkəzli şəbəkənin tərkib hissəsinə
çevrilir – hər mərkəz öz sahə üzrə ixtisaslaşır və qlobal sistemin
“funksional qovşağı” rolunu oynayır.
3. Xarici şok ssenarisi.
Genişmiqyaslı geosiyasi böhran və ya regiondakı daxili sabitsizlik
investor etimadının müvəqqəti azalmasına səbəb olur. Kapitalın bir
hissəsi ənənəvi yurisdiksiyalara qayıdır, BƏƏ-nin artım tempi
ləngiyir. Lakin bu halda belə ölkənin qurduğu texnoloji, hüquqi və
insan resurslarına əsaslanan infrastruktur strateji dəyərini
qoruyur və böhrandan sonra bərpa imkanlarını təmin edir.
Nəticələr və strateji tövsiyələr
Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin yüksəlişi lokal uğur deyil – bu,
qlobal maliyyə arxitekturasında sistemli dönüşün ifadəsidir.
Əmirliklər kapitalın ideoloji təzyiqdən, bürokratik
tənzimləmələrdən və vergi qeyri-sabitliyindən bezdiyi şəraitdə öz
üstünlüyünü rasional və çevik institutlar hesabına qurdu.
Onların uğur modeli üç əsas prinsipə əsaslanır: neytrallıq,
çeviklik və texnoloji müstəqillik.
Qlobal sistem üçün bu, “maliyyə çoxqütblülüyü”nə keçidi ifadə
edir – artıq heç bir yurisdiksiya etimad üzərində inhisar yarada
bilmir.
Qərb maliyyə mərkəzləri üçün əsas nəticə – tənzimləmə
fəlsəfəsini yenidən nəzərdən keçirmək zərurətidir: ideologiya ilə
deyil, institutların keyfiyyəti və mühitin proqnozlaşdırıla bilməsi
ilə rəqabət aparmaq lazımdır.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün dərs ondan ibarətdir ki,
qlobal legitimlik artıq böyük dövlətlərin paytaxtlarında deyil,
etimad qovşaqlarında formalaşır – kapitalın özünü təhlükəsiz hiss
etdiyi məkanlarda.
BƏƏ üçün isə strateji vəzifə dəyişmir: açıqlıqla nəzarət
arasında balansı qorumaq, daxili institutları gücləndirməklə xarici
dünyanın dəyişkənliyindən asılılığı minimuma endirmək.
