Dərslik əvəzinə avtomat: Rusiya ukraynalı uşaqlardan necə əsgər hazırlayır

BBC News Azərbaycanca Xidmətinin hazırladığı xəbərləri, təhlilləri və videoları birbaşa WhatsApp Kanalımızda izləyin. Qoşulmaq üçün linkə klikləyin.

Rusiya tərəfindən işğal olunmuş Ukrayna ərazilərində məktəblilərə silahdan istifadə etməyi, pilotsuz uçuş aparatlarını idarə etməyi öyrədirlər və onlara Ukraynanın dövlət kimi mövcud olmadığını təlqin edirlər. Bunun ən bariz nümunəsi — “Yunarmiya” (“Gənclər Ordusu”) adlı hərbi-vətənpərvərlik hərəkatının fəaliyyətidir. BBC-nin Ukrayna xidməti “Yunarmiya”nın işğal olunmuş Ukrayna ərazilərində necə fəaliyyət göstərdiyini ətraflı araşdırıb.

Bu məqalə BBC Ukrayna Xidmətində çap edilmiş məqalənin qısaldılmış variantıdır. Ukrayna dilində tam versiyanı burada tapa bilərsiniz.

İşğal altındakı Xerson vilayətindəki bir məktəbdə bayram tədbiri keçirilir. Rusiya ilə Ukrayna arasında genişmiqyaslı müharibə davam edir. Əksər şagirdlər sakitcə müşahidə edirlər ki, “yunarmiya” üzvlərinə hədiyyələr, mükafatlar və medallar təqdim olunur. Hətta müəllimlər belə bej rəngli hərbi formada və qırmızı beretdə olan bu uşaqlara hörmətlə salam verirlər.

Yeni formadakı bu məktəblilər Rusiya hərbi-vətənpərvərlik hərəkatı olan “Yunarmiya”nın üzvləridir. Onların ən böyüyü 17, ən kiçiyi isə 8 yaşındadır.

Bu təşkilata üzv olmayan və hədiyyə almayan uşaqlar artıq dəfələrlə “yunarmiya” üzvlərinin imtiyazlardan necə yararlandığını görüblər.

Məsələn, artıq hamı öyrəşib ki, məktəb yeməkxanasında onlara ayrıca masa verilir. Bu məktəbdə “yunarmiya” üzvləri üçün gündə üç dəfə yemək təşkil olunur: səhər və günorta onlara birinci və ikinci yemək, salat, yağ-pendirli çörək verilir. Digər şagirdlər isə gündə yalnız bir dəfə — çay və bulka ilə qidalanır.

“Biz sadəcə baxırdıq ki, onlara Yeni il üçün bir-iki kiloqram konfet verirlər və ya yeməkxanada onlara ayrıca süfrə açırlar,” — 12 yaşlı Sergey (ad dəyişdirilib) BBC-nin Ukrayna xidmətinə danışır. O, bu təşkilata qoşulmaqdan imtina edən şagirdlərdən biridir.

“Anamla birlikdə qərar verdik. Mən orada olmaq istəmirdim. Müəllimlər bizə qarşı ədalətsiz davranırdılar: qiymətləri aşağı salırdılar, mübahisələrdə hər zaman ‘yunarmiya’ üzvünün və ya kadetin tərəfini tuturdular. Onlar dərsin mövzusunu ümumiyyətlə bilməsələr də, yenə də onlara dörd və ya beş qiymət yazılırdı, bizə isə iki,” — deyə o danışır.

Sergey üç il işğal altında yaşadığı müddətdə bir neçə məktəb dəyişib. Hazırda ailəsi ilə birlikdə Ukraynanın nəzarətində olan ərazidə yaşayır.

Onun müşahidələrinə görə, oxuduğu siniflərdəki şagirdlərin üçdə biri, bəzən isə yarısı hərbiləşdirilmiş proqramlarla tədris alırdı.

Bu uşaqlar ya “Yunarmiya” hərəkatında iştirak edirdilər, ya da Rusiya Qvardiyası tərəfindən idarə olunan xüsusi “qvardiya siniflərində” oxuyurdular. Uşaqların hərbiləşdirilməsinin başqa bir forması isə Rusiya İstintaq Komitəsi tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə açılan kadet sinifləridir.

Bu uşaqların hamısı ya Rusiya ordusunda xidmətə, ya da digər güc strukturlarında işləməyə hazırlanır. Onlar daha yaxşı qidalanır, forma geyinir və tətil dövründə Rusiyadakı düşərgələrə göndərilirlər.

Rusiya ərazisində 1,8 milyondan çox uşaq “Yunarmiya”dan keçib; onların məzunları Rusiya ordusunda və digər güc orqanlarında xidmət edir.

Hazırda məhz bu təşkilat işğal altındakı bütün ərazilərdə ukraynalı uşaqları fəal şəkildə öz sıralarına cəlb edir.

Uşaqların genişmiqyaslı hərbiləşdirilməsinin nəticələri xüsusilə Donetsk Xalq Respublikasında (DXR) aydın görünür — bu proseslər Ukraynanın cənub vilayətlərinin işğalından daha əvvəl orada başlamışdı. “Yunarmiya” açıq şəkildə bildirir ki, ukraynalı uşaqların ideoloji baxımdan formalaşdırılması onun əsas məqsədidir. Hərəkatın rəhbəri Vladislav Qolovin deyir ki, bu uşaqların “hər addımında Rusiya hiss olunmalıdır.”

Qolovin özü də Ukraynaya qarşı hərbi əməliyyatlarda, o cümlədən Mariupolun ələ keçirilməsində iştirak edib.

“Söhbətdən başa düşdüm ki, “Yunarmiya”da müəllimləri onlara belə deyiblər: yaşın neçə olmasının fərqi yoxdur. Əgər Ukrayna sənin doğma kəndinə və ya şəhərinə hücum edərsə — yəni onların dediyi kimi ‘Rusiyaya’ — sən avtomatı götürüb döyüşməlisən,” — deyə Sergey danışır.

O, həmçinin xatırlayır ki, sinif yoldaşı “Yunarmiya”da avtomatı söküb-yığmağı, “Rusiya Federasiyasının bayrağını öpməyi”, Rusiya himnini oxumağı, soyuq silahla davranmağı və tapança üçün kəmər kisəsini (kobrusu) düzgün bağlamağı öyrənirdi.

“Mənim dostum bəzən bir neçə gün yoxa çıxırdı. Sonra danışırdı ki, onları hərbi düşərgələrə aparıblar. Orada əlbəyaxa döyüşü, hərbi taktikanı öyrədir, həmçinin dronlar yığırdılar. “Yunarmiya” sayəsində o, bəzən başqa yerlərə gedə, səliqəli, abad şəhərləri görə bilirdi. Bu, işğal şəraitində sanki bir təmiz hava nəfəsi kimi idi. Ona elə gəlməyə başlamışdı ki, Rusiya — yaxşı bir şeydir,” — deyə Donetsk vilayətində işğal altında yaşamış, sonradan Ukraynanın nəzarətində olan əraziyə köçmüş tələbə Aleksey (ad dəyişdirilib) BBC-nin Ukrayna xidmətinə danışır.

Rusiya təkcə “Yunarmiya” ilə kifayətlənmir. Uşaqların “vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsi” ilə məşğul olan başqa təşkilatlar da mövcuddur. Onlardan biri “Birincilərin Hərəkatı”dır — “Yunarmiya”nın rəhbəri Vladislav Qolovin burada sədr müavini vəzifəsini tutur. Bundan başqa, daha kiçik təşkilatlar da fəaliyyət göstərir.

Bu hərəkatların hamısı birlikdə işğal altında qalan və ya Rusiyaya deportasiya edilmiş ukraynalı uşaqların sayca daha çox hissəsini əhatə etməyə başlayır.

Rəsmi məlumatlara görə, DXR (Donetsk Xalq Respublikası) ərazisində hazırda 180 “Yunarmiya” dəstəsi fəaliyyət göstərir. Onların ən fəallarına 2022-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal edilmiş Mariupol və Volnovaxa şəhərlərinin hərbi-vətənpərvərlik klubları daxildir.

Məsələn, Mariupolda “Yunarmiya” üzvləri qarşısında işğalçı şəhər administrasiyasının Ailə və Gənclər məsələləri şöbəsinin rəhbəri, əvvəllər Ukraynada qadağan edilmiş “Həyat naminə Müxalifət Platforması” (ОПЗJ) partiyasından şəhər şurasının deputatı olmuş Valeriy Onatskiy mütəmadi çıxışlar edir.

O, çıxışlarında yerli yeniyetmələri Ukraynaya qarşı mübarizəyə səsləyir, “birlikdə şeytanı məğlub etməyə” və “istənilən döyüşdə tab gətirməyə” çağırır.

Ukraynanın Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurası (SNBO) yanında fəaliyyət göstərən Dezinformasiyaya Qarşı Mübarizə Mərkəzinin məlumatına görə, işğal olunmuş Donbasdakı bəzi məktəblərdə xüsusi “Yunarmiya sinifləri” yaradılıb. Uşaqları bu siniflərə qoşulmağa məcbur edirlər, valideynlərə isə müxtəlif təzyiqlər göstərilir — məsələn, cərimə tətbiqi və ya məktəb xidmətlərindən məhrumetmə ilə hədələnirlər.

“Yunarmiya”dakı ideoloji təbliğat məktəblərdə keçirilən “Vacib mövzular haqqında söhbətlər” dərsləri ilə tamamlanır. Bu dərslərin əsas məqsədi — ukraynalı uşaqların milli kimliyini sarsıtmaqdır.

“Bu dərslərdə ukraynalıları ‘banderovçu’, ‘ukrop’ adlandırırdılar. Rusiya haqqında isə ‘necə qüdrətli bir ölkədir’ deyirdilər. Bizə danışırdılar ki, SSRİ-nin dağılmasında Ukrayna günahkardır, Böyük Vətən müharibəsində qələbəni rus xalqı qazanıb. Biz soruşurduq: bəs niyə Ukraynanı unudursunuz? Bu, gülməli gəlirdi,” — deyə Sergey xatırlayır.

“Yunarmiya”nın əksər tədbirləri hərbi bacarıqların öyrədilməsi ilə bağlıdır — bunlara atıcılıq, ilkin tibbi yardım, bayraq daşımaq və sair daxildir. Uşaqlara həmçinin İkinci Dünya müharibəsində həlak olmuş əsgərlərin qalıqlarını tapmaq üçün necə axtarış aparmaq lazım olduğunu öyrədirlər.

BBC “Yunarmiya”nın DXR-dəki teleqram-kanalında yayımlanan məlumatlara əsasən hesablayıb ki, 2025-ci ilin yanvar–avqust ayları arasında təşkilat işğal altındakı Donetsk vilayətində ən azı 1275 tədbir keçirib. Bu tədbirlərdə müxtəlif şəhər və qəsəbələrdən olan “yunarmiya” üzvləri iştirak edib.

Bu tədbirlərin 84%-i birbaşa müharibə və ya hərbi xidmətlə bağlı olub. “Yunarmiya” üzvlərinə deyirlər ki, həmin şəxslər yaşı az olsa belə, hər yaşda döyüşməyə hazır olmalıdır. “Hər an Rusiya sərhəddi keçib yetkinlik yaşı çatmamışları da ordusuna cəlb edə bilər”, — deyə hüquq müdafiəçisi, “Almenda” Vətəndaş Maarifləndirmə Mərkəzinin rəhbəri Mariya Sulayina hesab edir.

Uşaqların arasında rus hərbi komissarlıqlarının nümayəndələri ilə görüşlər də olub. Onlara rus ordusuna çağırışın necə keçdiyi və çağırış xidmətinin şərtləri izah edilir. Qonaqlar arasında “XHƏ”da (SVO — «специальная военная операция») iştirak etmiş şəxslər və “Yunarmiya” məzunları — hərbçilər də olub.

Yüzlərlə atıcılıq və avtomatla davranış dərsləri arasında biz yalnız bir psixoloqla keçirilmiş məşq barədə məlumat tapa bildik — orada “vətən müdafiəsi borcu”ndan söhbət açılmırdı; uşaqlarla sadəcə onların emosiyaları və ehtiyacları barədə danışmışdılar.

Həmçinin yalnız bir yol hərəkəti qaydaları dərsi haqqında qeyd var idi. Buna qarşılıq minlərlə saat hərbi hazırlığa sərf edilib.

Məsələn, uşaqlarla ayrıca “Şmel” alovatanından necə istifadə etməyi, “Utəs” iri kalibrli pulemyotla davranmağı, parçalanma effektli əl qranatlarından istifadə qaydalarını və Starlink-ı “yenidən proqramlaşdırma” barədə məşğələlər keçirilib. BBC-nin hesablamalarına görə, “Yunarmiya”nın tədbirlərinin ən azı 25 faizi İkinci Dünya müharibəsi hadisələrinə və həlak olmuş sovet əsgərlərinin xatirəsinə həsr olunub. Muzey səfərləri və veteranlarla görüşlər zamanı isə müharibələr arasında daim paralellər aparılır: “Xüsusi hərbi əməliyyat” həmin mübarizənin davamı kimi təqdim olunur, sadəcə indi düşmənlər “neonasilər”, “ukrofaşistlər” və “yenidən dirçələn faşist bəlası” adlandırılır.

Uşaqlara həmçinin “DXR qəhrəmanları”na hörmətlə yanaşmaq öyrədilir — o cümlədən, özünü “respublika” elan etmiş qurumun ilk rəhbəri Aleksandr Zaxarçenkoya. Uşaqlar onun və digər döyüşçülərin məzarlarını və abidələrini təmizləyir, qulluq göstərirlər. Bu “qəhrəmanlar panteonuna” sonradan “Xüsusi hərbi əməliyyat”da həlak olanlar da əlavə edilir.

“Yunarmiya”da uşaqlara avtomatı söküb-yığmağı və Rusiya bayrağı ilə addımlamağı öyrədən ukraynalıların həqiqi sayı, təşkilatın rəsmi üzvlərinin sayından qat-qat çoxdur. Tədbirlərdə təkcə üzvlər deyil, həm də ibtidai sinif şagirdləri iştirak edir — yay düşərgələrində “Yunarmiya” üzvləri onlarla ayrıca məşğul olurlar.

Məsələn, Aleksey xatırlayır ki, sinif rəhbəri ona zəng edib “Yunarmiya” tədbirlərinə gəlməyi xahiş edirdi, baxmayaraq ki, o, bu hərəkatın üzvü deyildi.

“Yunarmiya” üzvləri məktəblilərlə keçirilən görüşlərdə öz təşkilatları haqqında danışır və uşaqları ora qoşulmağa təşviq edirlər.

İşğal altındakı Ukrayna ərazilərindəki uşaqlar həmçinin müxtəlif ümumrusiya hərbi-vətənpərvərlik müsabiqələrində, oyunlarda və toplantılarda da iştirak edirlər.

Məsələn, bu bölgələrdə mütəmadi olaraq ümumrusiya “Zarnitsa 2.0” adlı hərbi-idman oyununun zonal, yerli və regional mərhələləri keçirilir. Bu tədbirlər çərçivəsində uşaqlar komandir, siyasi rəhbər, mühəndis-sapper, pilotsuz aparat operatoru kimi yarışlarda iştirak edir, sıravi hazırlıq, atıcılıq və taktiki məşqlər keçir, ümumi hərbi biliklər və taktiki tibb üzrə dərslər alırlar. Bundan əlavə, idman estafetləri də təşkil olunur.

Rusiya məlumatlarına əsasən, 2025-ci ilin avqustuna olan vəziyyətə görə, işğal altındakı Ukrayna ərazilərində “Yunarmiya” sıralarında 43 mindən çox uşaq var.

Ukraynanın ombudsmanı Dmitri Lubinetsin ofisinin qiymətləndirməsinə əsasən, bu ərazilərdə ümumilikdə təxminən 600 min məktəbli yaşayır.

2025-ci ildə bu hərbi təşkilata artıq Donbas müharibəsi zamanı doğulmuş uşaqlar da qoşulublar. Onlar rus işğalından başqa heç bir reallıq tanımırlar və məhz bu şəraitdə Ukraynaya qarşı döyüşmək üçün hazırlanırlar.

5–11-ci sinif şagirdləri iki “orduya” bölünür və bu “ordular” bir-biri ilə yarışır, bəzən isə “döyüşür”. Oyunun baş hakimi məktəbin direktoru olmalıdır.

BBC-yə danışan Ukrayna Prezidentinin uşaqların hüquqları və reabilitasiyası üzrə müşaviri Darya Gerasimçukun sözlərinə görə, uşaqların dron idarə etməyi, kibermüharibə və informasiya hücumları aparmağı öyrəndikləri bu bərpa edilmiş rus hərbi oyununda iştirakı xüsusilə təhlükəli görünür.

Onları “hərbi komandalarda” rollara bölürlər: hücumçu, PUA operatoru, siyasi rəhbər, hərbi müxbir. “Əslində bu, hibrid müharibəyə hazırlıqdır,” — deyə o bildirir.

Lakin bu, yüzlərlə digər hərbi-vətənpərvərlik yönümlü oyun, yarış, forum, toplantı və düşərgələrdən yalnız biridir. Bu tədbirlərin çoxu Rusiyanın öz ərazisində keçirilir.

Rusiyada və işğal olunmuş ərazilərdə yüzlərlə mərkəz var ki, orada uşaqlara tətil günlərində sıra ilə addımlamağı, avtomat silahla davranmağı və dron idarə etməyi öyrədirlər.

Məsələn, işğal olunmuş ərazilərdən gələn “Yunarmiya” üzvləri Moskva vilayətindəki “Qvardeyets” hərbi-vətənpərvərlik düşərgəsində və Krasnodar diyarındakı Ümumrusiya uşaq mərkəzi “Orlyonok”da olublar. Onlar Rusiyada keçirilən “Yunaviya” və “Yunflot” adlı hərbi-idman yarışlarında, həmçinin müxtəlif digər forum və düşərgələrdə iştirak ediblər.

Yel Universitetinin İctimai Sağlamlıq Məktəbinin Humanitar Tədqiqatlar Laboratoriyasının əməkdaşları ukraynalı uşaqların “yenidən öyrədildiyi” 210 belə mərkəzi aşkar ediblər. Onların məlumatına görə, bu yerlərin təxminən beşdə biri 8–17 yaş arası uşaqlara sırf hərbi təlimlər verir.

Bəzi proqramlar daha az yaş qrupuna — 14–17 yaşlı yeniyetmələrə yönəlib.

Belə hazırlıq yalnız hərbi düşərgələrdə deyil, sanatoriyalarda, kadet məktəblərində və Rusiya ordusunun bazalarında da aparılır.

Uşaqları “Rusiyanın gənc müdafiəçiləri” kimi “yenidən tərbiyə edən” azı doqquz mərkəz və düşərgəyə “Yunarmiya”, Hərbi-idman hazırlığı və vətənpərvərlik tərbiyəsi mərkəzi “Voin”, həmçinin Gənclərin hərbi-idman tərbiyəsi mərkəzi “Avanqard” cavabdehdir. Bu qurumlar bir-biri ilə əməkdaşlıq edir.

“Voin” mərkəzi Putinin birbaşa göstərişi ilə yaradılıb. “Avanqard” isə Moskva vilayəti hökuməti tərəfindən Rusiya Müdafiə Nazirliyi ilə birgə təsis olunub.

Bu mərkəzlərdə uşaqlara nə öyrədildiyini “Voin” mərkəzinin 2025-ci ilin iyulunda keçirdiyi uşaq-yeniyetmə düşərgəsinin proqramından anlamaq olar. Burada işğal olunmuş Ukrayna ərazilərindən gələn uşaqlar da iştirak ediblər. Onlara hərbi-mühəndislik və mina axtarışı işləri, atıcılıq, döyüş taktikası və taktiki tibb öyrədilib. Bu proqram bütün bu tip düşərgələr üçün tipikdir.

Bənzər düşərgələrdə ukraynalı uşaqlar ölmüş əsgərlərin qalıqlarını axtarmağı, səngər qazmağı, kiçik qruplarla düşmən mövqelərinə hücum etməyi, dəniz düyünləri bağlamağı, dron idarə etməyi və hətta paraşütlə tullanmağı öyrənirlər. Gücləndirilmiş fiziki hazırlıq da məcburi hissədir.

Yel Universitetinin tədqiqat müəllifləri Rusiyanın həyata keçirdiyi bu hərbiləşdirməni “uşaqların rus hərbi texnologiyalarına, təcrübələrinə və mədəniyyətinə psixoloji və fiziki alışdırılması” adlandırırlar.

Bu “alışdırılma”ya döyüş ssenarilərinin simulyasiyası da daxildir. Uşaqlar peşəkar hərbçilərlə birlikdə atışma, kiçik qruplarla hücum və digər döyüş əməliyyatlarının təqlidini yerinə yetirirlər.

Bütün bunlarla yanaşı, ukraynalı oğlan və qızlarda Rusiyanın uğrunda ölməyin “şərəfli” olduğu düşüncəsi formalaşdırılır.

İşğal olunmuş ərazilərdəki məktəblərdə, eləcə də Rusiyanın özündə, siniflərdə müharibədə ölən məzunların şərəfinə “qəhrəman partaları” quraşdırılır.

Məsələn, 2024-cü ilin mayında Donetsk vilayətinin Kalmiusske şəhərindəki məktəbdə “Yunarmiya” üzvü olmuş, sonradan DNR-in Birinci Slavyan briqadasında xidmət edib 2022-ci ilin aprelində cəbhədə həlak olmuş İvan Şifman şərəfinə “qəhrəman partası” açılıb. Bu hadisə Ukraynanın Dezinformasiyaya Qarşı Mübarizə Mərkəzinin hesabatında qeyd olunub.

Darya Gerasimçukun sözlərinə görə, Ukrayna tərəfinə, Rusiyaya aparılmış və daha sonra yetkinlik yaşına çatanda orada səfərbərliyə cəlb olunmuş ukraynalı gənclərin döyüşdə həlak olması halları da məlumdur. “Onlar cəbhədə öz xalqına qarşı döyüşərək öldülər. Bu, uşaqların hərbiləşdirilməsi siyasətinin nə ilə nəticələndiyini göstərən ən həyasız nümunədir,” — deyə Gerasimçuk bildirir.

Rus ordusunda təkcə deportasiya olunmuş oğlanlar deyil, həm də Xerson və Zaporojye vilayətlərinin işğal olunmuş ərazilərində yaşayanlar da xidmət edə bilərlər. Ukrayna hərbi kəşfiyyatı (GUR) məlumat verir ki, 2024-cü ilin payızında Rusiya həmin 2022-ci ildə işğal etdiyi ərazilərdə orduya çağırış aparmağa başlayıb.

Beləliklə, Rusiyanın ordusuna təxminən 300 gəncin cəlb olunduğu güman edilir. Onların bəziləri 2022-ci ildə hələ yetkinlik yaşına çatmamışdılar.

Darya Gerasimçuk vurğulayır ki, Rusiya ukraynalı uşaqları gələcəkdə ordusunda istifadə etməyi planlaşdırır:

“Bu uşaqları müharibə üçün yetişdirirlər. Yetkinlik yaşına çatdıqda onları cəbhəyə göndərirlər ki, Rusiyanın maraqları uğrunda döyüşsünlər və ölsünlər. Əgər uşaqların oğurlanması problemi görməməzliyə vurulsa, Rusiya 1,6 milyonadək ukraynalı uşağı əldə edib onları Avropa və bütün dünyanın təhlükəsizliyinə qarşı silaha çevirə bilər.”

1,6 milyon — işğal altına düşmüş və ya Rusiyaya aparılmış bütün ukraynalı uşaqların təxmini sayıdır.

Tammiqyaslı müharibə dövründə Ukrayna dövləti işğaldan və Rusiyadan 1500-dən çox uşağı geri qaytara bilib. Onlardan 980-ni “Save Ukraine” xeyriyyə fondu tapıb və xilas edib.

Yuxarıda təsvir olunan ukraynalı uşaqların hərbiləşdirilməsi sistemi beynəlxalq hüquqa görə özlüyündə hərbi cinayət hesab edilmir.

Bunun üçün əlavə sübutlar lazımdır ki, Rusiya müharibə qanunlarını və adətlərini pozur və ya ukraynalı uşaqların iştirakı ilə hərbi-vətənpərvərlik tədbirləri keçirərək digər beynəlxalq cinayətlər törədir.

Hərbi cinayət azyaşlıların yetkin ordu əməliyyatlarında iştirakı kimi qiymətləndirilir. Hüquq müdafiəçisi Mariya Sulayina hesab edir ki, “Yunarmiya” hələ ki, icazə verilən həddə fəaliyyət göstərir.

50-ci maddə göstərir ki, işğalçı dövlət uşaqları “özünə tabe təşkilat və ya qruplara cəlb edə bilməz”. 2025-ci ildə Cenevrə Konvensiyasına edilmiş şərhlərdə vurğulanır ki, bu müddəa “İkinci Dünya müharibəsi zamanı minlərlə uşağın müxtəlif siyasi hərəkatlara qoşulmağa məcbur edilməsi praktikasının təkrarlanmasının qarşısını almaq” məqsədi daşıyır.

“Qadağa həm könüllü, həm də məcburi cəlb etmənin bütün formalarına şamil olunur. O, təşkilatın adından, funksiyasından və məqsədindən asılı olmayaraq bütün növ qurumlara şamil edilir; buna idman, mədəni və ya ictimai qruplar da daxildir,” — sənəddə qeyd olunur.

51-ci maddə (Dördüncü Cenevrə Konvensiyası) işğal olunmuş ərazilərin sakinlərini, o cümlədən uşaqları, işğalçı dövlətin silahlı birləşmələrinə daxil etməyi birbaşa qadağan edir.

Bəs “ordu siyahısına daxil etmə” dedikdə nə nəzərdə tutulur? Bu, hərbi hissəyə yazılmaq, gələcək çağırışçılar siyahısına daxil olmaq və ya rus hərbi qeydiyyatına salınmaq ola bilər.

Ukraynalı yeniyetmələr — “Yunarmiya” üzvləri — həqiqətən də rus hərbi komissarlıqlarının nümayəndələri ilə görüşərək xidmət şərtlərini müzakirə edirlər. Bu zaman onların şəxsi məlumatlarına çıxış əldə olunur.

17 yaşına çatanda Rusiya avtomatik olaraq onları elektron hərbi qeydiyyat sisteminə daxil edir. Bu, “Hərbi vəzifə və hərbi xidmət haqqında” federal qanunun 9-cu maddəsində göstərilib. Yaxın zamanlarda bu tələblər 16–17 yaşlı ukraynalı gənclərə də şamil olunub.

2025-ci ilin oktyabrında Ukrayna Milli Polisi DNR “Yunarmiya”sının regional qərargahının rəhbəri və altı yerli bölmənin rəhbərinə qarşı ukraynalı uşaqların hərbiləşdirilməsi faktına görə cinayət işi açıb.

İstintaq keçmiş RF müdafiə naziri Sergey Şoyqunun 16 mart 2022-ci il göstərişinə istinad edir. O, “Xüsusi hərbi əməliyyatda” iştirak üçün 17–18 yaşlı hərəkata üzv gənclərin “insani ehtiyatını” hazırlamağı tapşırmışdı. “Yunarmiya” rəhbərlərinə isə gənclərin döyüşə hazırlıq sürətini və metodlarını müəyyənləşdirmək tapşırılmışdı.

Yel Universitetinin tədqiqatçıları hesab edir ki, Rusiya bir neçə əsas beynəlxalq hüquq aktını pozur: 1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları və 1977-ci il Əlavə Protokolu, BMT Uşaqların Hüquqları Konvensiyası və Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statutu.

Darya Gerasimçuk bildirir ki, Ukrayna prokurorluğu, SBU və ədliyyə nazirliyi də uşaqların ideoloji hazırlanması, hərbi strukturlara cəlb olunması və kimliklərinin məhv edilməsi ilə bağlı sübutlar toplayır.

“Bütün mövcud beynəlxalq hüquq vasitələrindən istifadə edirik: BMT orqanlarına müraciət edirik, Uşaq Hüquqları Komitəsinə hesabat veririk,” — deyə o izah edir.

Prezident təşəbbüsü ilə “Bring Kids Back” proqramı həyata keçirilir — ukraynalı uşaqların geri qaytarılması məqsədi ilə. Bu məsələ ilə beynəlxalq səviyyədə Ukraynanın birinci xanımı Yelena Zelenskaya da məşğuldur.

2025-ci ilin sentyabrında Kiyevin təşəbbüsü ilə o, Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyasının 80-ci sessiyası çərçivəsində Melania Trampla görüşüb. Uşaqların taleyi və onlara yardım yolları müzakirə edilib. ABŞ-ın birinci xanımı Putinə məktub yazaraq uşaqlar naminə sülh çağırışı etmişdi.

Ukrayna uşaqların geri qaytarılmasını yalnız Qərb ölkələri ilə deyil, həmçinin ərəb dövlətləri ilə də müzakirə edir. Bu prosesdə Qətər vasitəçi rolunu oynayır

“Yunarmiya” artıq Ukrayna, ABŞ, AB, Böyük Britaniya, Kanada, Avstraliya, Yaponiya və İsveçrə tərəfindən sanksiyalara məruz qalıb.

İşğal altında və ya deportasiya olunmuş uşaqlar “itirilmiş əlaqə sindromu”nu yaşaya bilərlər — bu termin ukraynalı psixoloqlar və pedaqoqlar tərəfindən irəli sürülüb, onlar Rusiyanın ukraynalı məktəbliləri hərbiləşdirməsini tədqiq edirlər.

“Bu, uşağın daxili emosional dünyası, öz kimliyi, yaxınları, adi sosial mühiti və mədəni mənaları ilə əlaqəsinin kəsilməsidir,” — deyə Psixologiya İnstitutu Kostyuk adına Psixoloji Konsultasiya və Psixoterapiya Laboratoriyasının müvəqqəti rəhbəri Yanina Omelçenko izah edir.

Mütəxəssislər bu kəsilməni uşağa qarşı psixoloji zorakılıq hesab edirlər, bu zorakılıq indoktrinasiya və hərbiləşdirmə formasında özünü göstərir.

“Bütün rus sistemi qorxu və itaət üzərində qurulub. Uşaq qorxmalı və yalnız icazə verilən şeyi deməlidir. Bəzi uşaqlar şüurlu şəkildə həqiqi fikirlərini gizlədir, uyğunlaşmağa məcbur olur. Çox şey valideynlərin mövqeyindən asılıdır — onlar hesab edirlərmi ki, Rusiya “daimidir” — deyə “Uşaq Səsləri” fondundan psixoloq Natalya Sosnovenko bildirir.

Eyni zamanda, onun sözlərinə görə, böyük uşaqlar itaət etdiklərini göstərsələr də daxildə kim olduqlarını yaxşı xatırlayırlar.

“İşğal olunmuş ərazilərdən Ukrayna nəzarətindəki zonaya köçdükdən sonra uşaqlara heç nəyi qəti şəkildə qəbul etdirməyə ehtiyac yoxdur. Onlarla danışmaq, kimliklərini özləri müəyyənləşdirməyə kömək etmək vacibdir. Digər uşaqlarla əlaqə yaratmaq da önəmlidir,” — Sosnovenko vurğulayır. Onun fikrincə, evə qayıdış yalnız fiziki deyil, həm də zehni və emosional olmalıdır.

Bu arada Sergey və anası yeni — azad — həyata alışırlar.

Lakin oğlan yaxşı xatırlayır ki, rus hərbiləşdirilməsi həmyaşıdlarının necə olduğuna təsir edirdi: məsələn, “vətənpərvər” tədbirlərdə iştirak etmədiyinə görə, sənə tam üç yemək yerinə kiçik bir çörək verirlər.

Və tarix dərsində elə təsəvvür yaradılır ki, Ukrayna dövləti, ümumiyyətlə, mövcud deyil.

İllüstrasiyalar və qrafiklər: Angelina Korba.

Bu məqaləyə Maryana Matveychuk töhfə verib.

Redaktor: Darya Taraday