Bakı. Trend:
İrəvanda Qarabağ nizamlanması üzrə danışıqlar prosesinin
detalları ətrafında qızışan daxili siyasi mübarizə fonunda
emosional qiymətləndirmələrdən uzaqlaşıb quru faktlara və
xronologiyaya baxmaqda fayda var.
Hazırda Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanla “Qarabağ
klanı”nın (sabiq prezidentlər Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan)
nümayəndələri arasında gedən qarşıdurma təkcə hakimiyyət uğrunda
savaş deyil – bu, iki konsepsiyanın toqquşmasıdır: Ermənistanı
məğlubiyyətə aparmış mifləşdirilmiş irredentizmlə zəruri, lakin
alternativsiz siyasi reallizmin qarşıdurması.
ATƏT-in Minsk qrupunun sənədlərinin, beynəlxalq vasitəçilərin
bəyanatlarının və 1998–2018-ci illəri əhatə edən hərbi-iqtisadi
statistikanın təhlili göstərir ki, Nikol Paşinyan 2018-ci ildə
hakimiyyətə gələndə Ermənistanın məğlubiyyət mexanizmi artıq işə
salınmış və geri dönməz idi. “Sabiqlər”in Paşinyanı danışıqlar
prosesini dağıtmaqda ittiham etməsi real güc balansı ilə müqayisədə
tənqidə tab gətirmir.
Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan iyirmi il ərzində Azərbaycanın
işğal olunmuş torpaqlarının status-kvonu üzərində qurulmuş dövlət
modeli formalaşdırdılar. Lakin bu model Cənubi Qafqazın geosiyasi
və iqtisadi reallıqlarındakı əsaslı dəyişiklikləri görməzdən
gəlirdi. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan
enerji resurslarını geosiyasi kapitala və hərbi gücə çevirdiyi
halda, Ermənistan demoqrafik böhrana və regional təcridə
yuvarlanırdı.
“Qarabağ klanı” dövründə Ermənistanın xarici borcu 1999-cu ildə
1 milyard dollardan az olduğu halda, 2018-ci ilə qədər 7 milyarda
yaxınlaşmışdı, iqtisadiyyatın strukturu isə köhnə qalırdı. Bu
dövrdə Azərbaycan Bakı–Tbilisi–Ceyhan və Bakı–Tbilisi–Qars kimi
strateji layihələri həyata keçirərək Ermənistanı regional logistika
zəncirindən birdəfəlik çıxardı. Beləliklə, Paşinyan 2018-ci ildə
tükənmiş resurslara və 1980-ci illərin silahları ilə təchiz olunmuş
orduya malik ölkəni idarəyə götürdü – bu, 2020-ci il müharibəsi
zamanı tam təsdiqləndi.
Müxalifətin Paşinyana qarşı əsas arqumentlərindən biri odur ki,
guya o, “sərfəli danışıqlar mövqelərindən” imtina edib. Fəqət
“Madrid prinsipləri” və sonrakı versiyaların (o cümlədən 2011-ci il
Kazan sənədi) təhlili əksini göstərir. Köçəryan və Sarqsyanın
apardığı danışıqların məntiqi əvvəldən qüsurlu idi və çıxılmaz
vəziyyətə aparırdı.
Keçmiş prezidentlərin strategiyasının mahiyyəti imitasiya
üzərində qurulmuşdu: onlar sənədlərdə mərhələli qoşun çıxarılmasına
razı olur, amma ölkə daxilində “bir qarış torpaq da vermərik”
ideologiyasını yeridirdilər. Bu, təhlükəli ikili standart
yaradırdı: beynəlxalq ictimaiyyətə kompromis vəd edilir, daxildə
isə əbədi işğal təbliğ olunurdu. Serj Sarqsyan müharibənin
labüdlüyünü çox yaxşı anlayırdı. O, 2016-cı ilin “Dördgünlük
müharibəsindən” sonra “Ermənistan 80-ci illərin silahı ilə döyüşür”
deyərkən, əslində, “klan”ın hərbi doktrinasının iflasını etiraf
edirdi.
Paşinyan hakimiyyətə gələndə yaranmış vəziyyəti “ip” (povodok)
termini ilə ifadə etmişdi – bu, son dərəcə dəqiq siyasi
metaforadır. Qarabağ münaqişəsi xarici güclər tərəfindən
Ermənistanın suverenliyinə nəzarət aləti kimi istifadə olunurdu.
Münaqişə davam etdiyi müddətcə İrəvan təhlükəsizlik təminatları
üçün tamamilə üçüncü ölkələrdən, ilk növbədə Rusiyadan asılı idi.
Hər hansı müstəqil siyasət cəhdi dərhal “status-kvonun
dəyişdirilməsi” hədəsi ilə qarşılanırdı.
Paşinyanın “danışıqlar prosesi Ermənistanın dövlətçiliyini
əlindən almağa yönəlmişdi” fikri hadisələrin məntiqi ilə
təsdiqlənir. 2018-ci ilə qədər masa üzərində olan təkliflər 2020-ci
ildə baş verənlə eyni nəticəni tələb edirdi – Qarabağ ətrafındakı
rayonların azad olunması. Sadəcə fərq ondadır ki, “sabiqlər” bu
qərarın məsuliyyətini üzərlərinə götürməkdən qorxaraq bu “gecikmiş
mina”nı varislərinə saxladılar.
Reallığı etiraf etmək lazımdır: 44 günlük müharibənin nəticəsi
2018–2019-cu illərin diplomatik səhvləri ilə deyil, Ermənistanın
əvvəlki 20 ildə yığılıb qalan sistemli geriliyi ilə müəyyən
olunmuşdu. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun
(SIPRI) hesabatlarına görə, Azərbaycanın hərbi büdcəsi bəzi illərdə
Ermənistanın bütün dövlət büdcəsini keçirdi. Bakı planlı şəkildə
yüksək dəqiqlikli silahlar (İsrail PUA-ları, LORA raket sistemləri,
Türkiyənin Bayraktar TB2-ləri, müasir REB sistemləri) alaraq
müharibənin xarakterini dəyişdi. Köçəryan və Sarqsyan dövründə
formalaşmış erməni generaliteti isə “keçmişin müharibəsinə”
hazırlaşır, “Ohanyan xətti” kimi istehkamlara və köhnəlmiş zirehli
texnikaya güvənirdi.
Paşinyan “müharibəni yalnız dövlətçiliyin itirilməsi və ya
Azərbaycanın bütün şərtlərinin qəbulu ilə dayandırmaq olardı”
deyəndə faktı qeyd edir. 2020-ci ilə qədər Azərbaycan elə bir
hərbi-texniki üstünlüyə nail olmuşdu ki, İrəvanın diplomatik
manevrləri artıq işə yaramırdı. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə
xəbərdarlıq etmişdi ki, Bakının strateji səbrinin həddi var və BMT
Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsi Ermənistan könüllü addım
atmasa, güc yolu ilə icra olunacaq.
“Qarabağ klanı”nın məğlubiyyətin məsuliyyətini yalnız Paşinyanın
hərbi idarəçiliyinə yükləməsi manipulyasiyadır. İdarəetmə
sisteminin çökməsi, ordudakı korrupsiya, müasir HHM vasitələrinin
çatışmazlığı – bunlar onilliklər boyu formalaşan sistemli
problemlər idi. Paşinyan 1994-cü il paradiqmasında qalan orduyu XXI
əsrin ordusu ilə qarşı-qarşıya gətirdi.
Ədalətli analiz Paşinyanın öz baxışlarının təkamülünü də qeyd
etməlidir. Hakimiyyətinin ilk dövründə o, doğrudan da bir sıra
populist addımlar atdı (məşhur “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə”
bəyanatı, separatçı liderin Şuşada “andiçmə mərasimi” və s.),
revanshistlərin dayağını sarsıtmaq üçün millətçi ritorika ilə
oynamağa çalışdı. Bu taktiki səhv idi – hadisələrin gedişini
sürətləndirdi, amma səbəb deyil, nəticə idi.
Postmünaqişə dövründə, xüsusilə də 2023-cü ilin sentyabrından
sonra Nikol Paşinyan sərt praqmatizmə əsaslanan siyasi xətt
formalaşdırdı. Onun məqsədi “Böyük Ermənistan” mifologiyasını
dağıdaraq real sərhədləri daxilində Ermənistan Respublikasını
qorumaqdır.
Bu gün Paşinyanla Köçəryan-Sarqsyan tandemi arasındakı
qarşıdurma “real Ermənistan” (29 743 kv.km ərazi, beynəlxalq
səviyyədə tanınmış sərhədlər) ilə “tarixi Ermənistan” (fantom
ağrılar və uydurma ərazi iddiaları) arasında seçim mübarizəsidir.
Paşinyan anlayır ki, Qarabağ məsələsi Ermənistan dövlətçiliyi üçün
ekzistensial təhlükədir. İşğal olunmuş ərazilərin saxlanması
ölkənin inkişafını bloklayıb, onu təcridə salıb və xarici güclərin
girovuna çevirib.
Paşinyanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, o cümlədən Qarabağı
tanıması istiqamətində atdığı addımlar (1991-ci il Alma-Ata
Bəyannaməsinə istinadla) Ermənistan suverenliyini qorumaq üçün
yeganə rasional yoldur. O, anlayır ki, revanşistlərin vəd etdiyi
“Qarabağın qaytarılması” deyil, Ermənistanın tam müstəqilliyini
itirməsi, onu quberniya və ya proksi-territoriyaya çevrilməsi real
alternativdir.
“Keçmişlər”in “xəyanət” və “torpaq satılması” ritorikasından
məqsəd yalnız daxili siyasi manipulyasiyadır. Onların nə alternativ
planı var, nə də ola bilər. Nə Köçəryan, nə də Sarqsyan hakimiyyətə
qayıtsaydı, itirilmiş əraziləri geri qaytara bilməzdilər – çünki
yaxın gələcəkdə Ermənistan üçün Azərbaycanla hərbi paritet əldə
etmək qeyri-mümkündür. Onların məqsədi ölkəni daxildən
silkələməkdir – bu isə faktiki olaraq erməni xalqının əleyhinə
işləyir.
Paşinyanın komandası tərəfindən tez-tez işlədilən “Beşinci
kolon” ifadəsi reallığa söykənir. Keçmiş elita nümayəndələri,
Qarabağ separatizmi ilə sıx bağlı olan şəxslər, ənənəvi olaraq
xarici güc mərkəzlərinə yönəlmiş strukturlarda qalmaqdadır. Onlar
Ermənistanın milli maraqlarından deyil, himayədarlarının
maraqlarından çıxış edirlər.
Paşinyana müqavimət göstərənlər – sovet tipli generalitet, kilsə
çevrələri (arxiyepiskop Baqrat Qalstanyan rəhbərliyindəki hərəkat)
və Köçəryan ailəsinin nəzarətindəki media imperiyaları – hamısı
eyni məqsədi güdür: sülh prosesini sabotaj etmək. Çünki
Azərbaycanla sülh müqaviləsi onlar üçün siyasi ölüm deməkdir – bu
sənəd 30 il istismar etdikləri “Qarabağ kartını” birdəfəlik
bağlayır.
Paşinyan sərhədlərin delimitasiyası prosesini başladaraq
(xüsusilə Tavuş istiqamətində) və dörd kəndin qaytarılmasına
razılıq verərək dövlət sərhədlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi
məntiqi ilə hərəkət edir. Delimitasiya olunmamış sərhəd və
qonşuların ərazi bütövlüyünün tanınmaması şəraitində Ermənistan
beynəlxalq hüququn tamhüquqlu subyekti sayıla bilməz. “Klan”ın bu
prosesi sabotaj etməsi əslində dövlət quruculuğuna qarşı çıxmaq
deməkdir.
2020-ci ilin noyabrından 2023-cü ilin sentyabrına qədər olan
dövr “revanshistlər İrəvanda – separatçılar Xankəndidə” tandeminin
dağıdıcı rolunu açıq göstərdi. Bakı reinteqrasiya və inkişaf
gündəliyi təklif etdiyi halda, Köçəryan və Sarqsyana sadiq qalan
qalıq qüvvələr rus sülhməramlılarının müvəqqəti məsuliyyət
zonasında “qanunsuz boz zona” yaratmışdılar.
Həmin müddətdə Paşinyan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü açıq
şəkildə tanıyaraq (2022-ci il Praqa bəyanatı) diplomatik manevr
etməyə çalışdı, amma “klan”ın sərt müqavimətinə tuş gəldi. Köhnə
elitanın nümayəndələri, separatçı strukturlara yerləşdirilmiş
şəxslər (o cümlədən Rüben Vardanyanın “ezam olunması”) Bakının
yerli erməni əhali ilə təmasını bloklayırdılar. Məqsəd açıq idi:
sülh və reinteqrasiyanın qarşısını almaq, Qarabağ ermənilərini
“canlı sipər” və daxili siyasi alət kimi istifadə etmək.
Azərbaycanın 19–20 sentyabr 2023-cü il antiterror əməliyyatı bu
xroniki irin ocağını tam açdı. Qanunsuz silahlı birləşmələrin
(Üçtərəfli Bəyanata zidd olaraq çıxarılmamış) ildırım sürəti ilə
zərərsizləşdirilməsi və separatçı rejimin özünü buraxması reallığın
soyuq zərbəsi oldu.
Həmin həlledici 23 saat ərzində Paşinyan siyasi iradə göstərərək
hərbi avantüraya qoşulmadı. İrəvanda müxalifət “xəyanət”
qışqırıqları ilə ordunun döyüşə atılmasını tələb edirdi, lakin
Paşinyan 2020-ci ilin acı təcrübəsindən dərs almışdı. O,
Azərbaycanın hərbi-texniki üstünlüyünün total xarakter daşıdığını
anlayaraq Ermənistanın dövlətçiliyini qorumağı seçdi. Əgər o,
“sabiqlər”in təzyiqinə boyun əysəydi, Ermənistan adlı dövlət bu gün
siyasi xəritədə qalmaya bilərdi.
Beləliklə, Qarabağdakı erməni əhalinin çıxışı birbaşa separatçı
liderlərin və “sabiqlər”in himayədarlarının vicdanına yazılmalıdır.
Məhz onlar insanları qorxutdular, Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul
etməyi yasaqladılar və reinteqrasiyanı deyil, kütləvi köçü təşviq
etdilər.
Bu gün qarşıdurmanın mərkəzi hüquqi müstəviyə keçib. Azərbaycan
haqlı olaraq sülh müqaviləsinin imzalanmasına mane olan əsas
baryeri göstərir – Ermənistan Konstitusiyasını. Onun preambulasında
1989-cu il 1 dekabr tarixli Ermənistan SSR Ali Soveti və “Dağlıq
Qarabağ Milli Şurası”nın “birləşmə haqqında” birgə qərarına istinad
açıq şəkildə yer alır.
Bakı üçün bu məsələ “qırmızı xətt”dir. Əsas qanununda qonşu
dövlətə qarşı ərazi iddiası olan ölkə ilə sülh imzalamaq mümkün
deyil. Belə bir maddə gələcəkdə gecikmiş partlayış effekti
yaradacaq – İrəvanda hakimiyyət dəyişikliyi baş verərsə, Ermənistan
Konstitusiya Məhkəməsi sülh müqaviləsini “qanunsuz” elan edə
bilər.
Paşinyan bu tələbin haqlı olduğunu başa düşür. Yeni
Konstitusiyanın qəbuluna dair təşəbbüsü kapriz deyil,
qanunvericiliyi reallığa və beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırmaq
cəhdidir. O, cəmiyyətə açıq şəkildə deyir: “Bizə Böyük Ermənistanın
deyil, Ermənistan Respublikasının Konstitusiyası lazımdır”.
Məhz bu mərhələdə “Qarabağ klanı” və onu dəstəkləyən kilsə
əks-hücuma keçir. Onlar Konstitusiyanın dəyişdirilməsi tələbini
“Bakının diktəsi” adlandırırlar. Halbuki bu “diktə” sadəcə
suverenliyə hörmət tələbi deməkdir. Paşinyan keçmişin dövlət
sənədlərinə hopmuş xəyalları ilə mübarizə aparır. “Keçmişlər” həmin
maddələrə siyasi həyatlarını uzatmağa yarayan son saman çöpü kimi
yapışıblar. “Miaçum” ideyası olmadan onların siyasi platforması
boşluqdan ibarətdir.
İrəvanda daxili savaş davam etdiyi halda, region Ermənistanı
gözləmədən inkişaf edir. Azərbaycan artıq Avrasiyanın enerji və
logistika mərkəzi statusunu bərkidib. Bakıda keçirilən qlobal iqlim
sammiti COP29 bunun bariz göstəricisidir – dünya ictimaiyyəti
Azərbaycanın liderlik rolunu etiraf edir.
Ermənistan isə yenə dalanda qalıb. Ermənistan iqtisadiyyatını
xilas edə biləcək “Zəngəzur dəhlizi” layihəsi tıxanıb. Bakı
konstruktivlik görmədiyindən artıq İran üzərindən alternativ
marşrutun – Araz dəhlizinin – reallaşdırılmasına başlayıb.
Paşinyan “Sülh kəsişməsi” adlandırdığı yeni təşəbbüsü ilə
beynəlxalq imic qazanmağa çalışır. Amma Bakı ilə real addımlar
atılmasa – yəni kommunikasiyaların açılması, ekstraterritorial
iddialar olmadan, qarşılıqlı təhlükəsizlik zəmanəti ilə – bu layihə
PowerPoint təqdimatından o tərəfə keçməyəcək.
“Keçmişlər” kommunikasiya xəttinin açılmasını sabotaj edərək
xalqı “türk ekspansiyası” ilə qorxudur. Halbuki Ermənistanı
iqtisadi asılılığa salan məhz Köçəryan-Sarqsyan dövrünün yaratdığı
təcriddir. Bu gün Ermənistan iqtisadiyyatı xarici transfertlərdən
və reekspotdan kritik dərəcədə asılıdır, bu isə onu hər cür
sarsıntıya qarşı zəif edir. Azərbaycan isə bölgə üçün tamam fərqli
model təklif edir – təhlükəsizlik xarici bazalarla deyil, iqtisadi
əməkdaşlıqla təmin olunmalıdır.
Nəticə açıqdır: bu gün İrəvanda gedən qarşıdurmada Azərbaycanın
maraqları paradoksal şəkildə Nikol Paşinyanın seçdiyi (hətta
məcburi olsa belə) kursla üst-üstə düşür. Amma bu, Paşinyanın
“proazərbaycan” siyasətçi olmasından deyil. O, sadəcə kifayət qədər
ayıq bir erməni millətçisidir ki, məğlubiyyəti qəbul edib qalanı
xilas etməyə çalışsın. Paşinyan “Böyük Ermənistan” adlı müflis
olmuş şirkətin böhran meneceri rolundadır – onu iflasa aparan
“direktorlar” Köçəryan və Sarqsyandır.
Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan müharibəni, qanı, korrupsiyanı
və yalanı təcəssüm etdirirlər. Onların hakimiyyətə qayıtması
(reytinqlərinin sıfır həddində olduğunu nəzərə alsaq, bu, faktiki
olaraq mümkünsüzdür) Ermənistan dövlətçiliyinin sonu olardı – çünki
bu, yeni və Ermənistan üçün fəlakətli müharibəyə gətirib
çıxarar.
Nikol Paşinyansa acı, amma zəruri ayılmanı təmsil edir. O,
mifləri dağıtmaq kimi çətin, çirkli, lakin qaçılmaz işi görür. Onun
“sabiqlər”lə mübarizəsi Ermənistanı “geosiyasi alət” və “forpost”
statusundan çıxarıb, sərhədlərini bilən, başqasının torpağına göz
dikməyən normal dövlətə çevirmək cəhdidir.
Azərbaycan güc və hüquq üstünlüyü mövqeyindən sakit şəkildə bu
prosesi izləyir. Bakı artıq öz əsas məqsədlərinə çatıb: ərazi
bütövlüyü bərpa olunub, suverenlik təmin edilib, Qarabağ sürətlə
qurulur və yenidən doğulur.
Əgər Paşinyan revanşistləri sıxışdırıb Konstitusiyanı dəyişə və
sülh müqaviləsini Bakının şərtləri əsasında imzalaya bilsə –
Ermənistan üçün yaşamaq və inkişaf etmək şansı yaranacaq. Əks
halda, “sabiqlər” üstün gəlib prosesi pozsalar, Ermənistan Cənubi
Qafqazın çiçəklənən reallığı fonunda gerçəkləşməmiş ambisiyaların
tarixi muzeyinə çevriləcək.
Tarix dərslərini öyrənməyənləri bağışlamır. Azərbaycan öz
imtahanını əla qiymətlə verib. Növbə Ermənistandadır.
