Bakı. Trend:
Bu payız Vaşinqtonun Mərkəzi Asiyada yenidən liderlik iddiasını
irəli sürdüyü, lakin bunu fərqli formada – infrastruktur
geosiyasəti vasitəsilə etdiyi dövrə çevrildi. Əvvəllər diplomatik
platforma kimi qəbul edilən C5+1 (Qazaxıstan, Türkmənistan,
Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan+ABŞ) formatı indi real təsir
alətinə çevrilir, “beş üstəgəl bir” modeli isə tədricən “altı
üstəgəl bir” sxeminə transformasiya olunur. Bu yeni modeldə
Azərbaycan Mərkəzi Asiya ilə Qərb arasında birləşdirici halqaya
çevrilir. ABŞ prosesləri kənardan müşahidə etmir, əksinə, öz
iqtisadi və strateji maraqlarını Bakı vasitəsilə proyeksiya edir,
Azərbaycanı yeni Avrasiya məntiqinin toplanma nöqtəsinə
çevirir.
Obama və ya Bayden dövrlərindən fərqli olaraq, ABŞ prezidenti
Donald Trampın rəhbərlik etdiyi hazırkı administrasiya demokratiya
və insan haqları ilə bağlı abstrakt çağırışlardan imtina edərək,
onları biznes, investisiya və resursların praqmatizmi ilə əvəz
edib. Bu, korporativ və dövlət maraqlarının kəsişdiyi klassik
Amerika xarici siyasətinə qayıdışdır. Mərkəzi Asiya artıq periferik
zona deyil, strateji metallar, enerji və tranzit marşrutları ilə
Amerikanı təmin edə biləcək resurs-logistika mərkəzi kimi nəzərdən
keçirilir. Bu yeni konfiqurasiyada Azərbaycan sadəcə vasitəçi
deyil, infrastruktur, sabitlik və siyasi iradə sahibi bir mediator
kimi çıxış edir – Şərqlə Qərb arasında arteriya rolunu oynayan
ölkə.
Bu ilin sentyabrında start götürən Amerika ticarət missiyası bu
dönüşün simvoluna çevrildi. ABŞ-nin iyirmi beş ən böyük şirkətinin
nümayəndələri Astana, Daşkənd və Bakını ziyarət etdilər. Siyahıda
Apple, Boeing, Chevron, ExxonMobil, John Deere, Honeywell, General
Electric kimi nəhənglər yer alırdı. Bu korporasiyalar regiona bazar
kimi deyil, istehsal-xammal zəncirinin bir hissəsi kimi baxır.
Qazaxıstanda Wabtec lokomotivlərinin istehsalı layihəsi işə
salınıb, Özbəkistanda isə enerji, emal və texnologiya sahələrində
dörd milyard dollarlıq müqavilələr imzalanıb. Schlumberger və Baker
Hughes SOCAR-la birgə proqramlar açır, Air Products isə
Özbəkistanın kimya və qazemalı müəssisələrinin modernləşdirilməsinə
üç milyard dollar yatırır. Bakı üçün bu, aydın siqnaldır: Amerika
iqtisadiyyatı bölgəyə bəyanatlarla deyil, texnologiya, avadanlıq və
pulla qayıdır.
Vaşinqtonun Özbəkistana münasibətindəki dəyişiklik mühüm siyasi
göstəriciyə çevrildi. Bir vaxtlar insan haqları və siyasi
azadlıqlar baxımından “problematik” hesab edilən Daşkənd indi Tramp
tərəfindən islahat və biznes tərəfdaşı kimi açıq şəkildə
təriflənir. Bunun arxasında sentiment yox, hesablanmış riyazi
soyuqluq dayanır: ABŞ Özbəkistanı gücləndirərək Rusiya və Çinə
qarşı əks çəki yaradır, eyni zamanda Əfqanıstan və Cənubi Asiya
bazarlarına giriş əldə edir. 14 ədəd Boeing təyyarəsinin tədarükü
üzrə imzalanan müqavilə, sadəcə aviasiya deyil, həm də siyasi
loyalıq anlamı daşıyan simvolik addımdır.
Vaşinqton artıq gizlətmir: əsas məqsəd resurslar və
marşrutlardır. Qazaxıstan 2024-cü ildə ABŞ-yə uran ixracını beş
dəfə artıraraq 2600 tona çatdırıb. Gümüş, neft və ferrosaxmaların
tədarükü də artır. Bu, Amerikanın postsovet məkanında təsirini
tədricən bərpa etdiyini göstərir. Lakin 1990-cı illərdən fərqli
olaraq, indi ABŞ birbaşa deyil, regional vasitəçilər üzərindən
hərəkət edir. Bu mənada Azərbaycan ideal platformadır: siyasi
sabit, infrastruktur baxımından hazır, enerji ilə təmin olunmuş və
coğrafi baxımdan unikal.
Trampın strateji konsepsiyası risklərin diversifikasiyasına
əsaslanır. ABŞ Çin və Rusiyadan asılılığı azaltmaq, kritik
minerallar və enerji resursları üçün alternativ mənbələr tapmaq
istəyir. Mərkəzi Asiya bu mənzərədə yeni nadir torpaq metallarının,
neftin və uranın mənbəyi olmaqla yanaşı, təhlükəsiz logistika
yollarının da marşrutudur. Azərbaycan üçün bu prosesdə iştirak
regionun mərkəzi qovşağı statusunu möhkəmləndirmək imkanıdır. Bakı
artıq Cənub Qaz Dəhlizindən tutmuş Transxəzər təşəbbüsünə qədər
mürəkkəb enerji və infrastruktur layihələrini uğurla həyata
keçirdiyini sübut edib. İndi bu xəritəyə yeni bir xətt əlavə olunur
– Zəngəzur dəhlizi, amerikalıların terminologiyasında TRIPP – Trump
Route for International Peace and Prosperity.
TRIPP, Çinin “Kəmər və Yol” layihəsinə geo-iqtisadi alternativ
kimi nəzərdə tutulur. O, Azərbaycan və Naxçıvan üzərindən Xəzəri
Şərqi Aralıq dənizi ilə birləşdirərək Mərkəzi Asiya ilə Avropa
arasında ən qısa yük marşrutu olmalıdır. Vaşinqton ilkin mərhələ
üçün Ermənistana 145 milyon dollar ayırır, lakin əsas rol Bakıya
məxsusdur. Azərbaycan yalnız marşrutun şimal və cənub girişlərinə
nəzarət etmir, həm də paralel İran layihəsi – “Araz dəhlizi”ndə
iştirak edir. Beləliklə, ölkə eyni anda üç gücün – ABŞ, İran və
Türkiyənin maraqları ilə ziddiyyətə girmədən iki strateji sxemdə
iştirak üstünlüyünə malik olur.
Azərbaycanın cənubunda həyata keçirilən infrastruktur layihələri
regionu yeni sənaye-nəqliyyat zonasına çevirir. 2026-cı ilin
əvvəlində Araz üzərində ilk körpünün istifadəyə verilməsi
planlaşdırılır, Zəngilandan İran sərhədinə qədər uzanan dəmir yolu
xətti isə yekun mərhələdədir.
Bu model ABŞ üçün də sərfəlidir. Vaşinqton üçün Azərbaycanın
iştirakı Mərkəzi Asiyaya Moskva və Pekinlə açıq qarşıdurmaya
girmədən sabit və neytral kanal əldə etmək üsuludur. Bakı həm
Ankara, həm Tehran, həm Pekin, həm də Brüssel tərəfindən etibarlı
sayılır və ideologiya ixrac etmədən, funksional infrastruktur
təklif edən mediator rolunu oynaya bilir. Ağ Ev üçün bu, hərbi
bazalar və sanksiyalar olmadan, investisiya, nəqliyyat və
texnologiya vasitəsilə strateji xətt qurmaq imkanıdır.
Bununla yanaşı, bu rol Azərbaycandan incə balans tələb edir.
Ölkə nə qədər çox Amerika təşəbbüslərinə qoşulursa, bir o qədər çox
Moskva və Tehranın diqqətini cəlb edir. Lakin məhz bu, Azərbaycanın
xarici siyasət sənətidir – hər kəslə danışa bilmək bacarığı. Bakı
Amerika layihələrini milli maraqlarla uzlaşdırır, alətə çevrilmir.
Bu, vassal asılılığı deyil, şüurlu tərəfdaşlıqdır: tranzit təsir
vasitəsinə, infrastruktur isə XXI əsrin valyutasına çevrilir.
Yaxın illərdə ABŞ regionun nəqliyyat və enerji dəhlizlərinə 10
milyard dollara qədər sərmayə yatırmağı planlaşdırır. Chevron,
Honeywell və General Electric Bakı Beynəlxalq Dəniz Limanının
modernləşdirilməsində iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir, Amerika
bankları isə TRIPP marşrutu çərçivəsində ticarət əməliyyatlarının
bir hissəsinin dollarlaşdırılmasını araşdırır. Bu, sadəcə rəqəmlər
deyil – struktur dəyişikliyidir: Vaşinqton Avrasiyanın geo-iqtisadi
xəritəsini yenidən yazmaq, Rusiya infrastrukturundan asılılığı
Xəzər-Azərbaycan oxu ilə əvəzləmək istəyir.
Başlanğıc nöqtəsi olan C5+1 formatı əslində yeni doktrinanın –
qarşılıqlı asılılıq doktrinasının alətinə çevrilir. Mərkəzi Asiya
və Cənubi Qafqaz artıq ideologiyadan daha çox infrastrukturun,
diplomatik şüarlardan daha çox ticarət yollarının əhəmiyyət kəsb
etdiyi məkandır. Bu reallıqda Azərbaycan sadəcə körpü deyil, yeni
Avrasiya arxitekturasının dayağıdır. Burada ABŞ, Çin, İran, Türkiyə
və Avropanın maraqları kəsişir – və məhz burada Bakı bu maraqlar
arasında tarazlığı qoruyur.
Uzunmüddətli perspektivdə bu, Azərbaycana təkcə iqtisadi deyil,
siyasi sığorta da qazandırır. Eyni anda Amerika, Çin və İran
layihələrində iştirak etməklə Bakı xarici təzyiq risklərini
minimuma endirir və suverenliyini möhkəmləndirir. Dünya neft və
qazdan çox, məlumat, logistika və nadir metallar dövrünə daxil
olur. Bu yeni reallıqda tranzit hakimiyyətdirsə, Azərbaycan artıq
sübut edib: o, bu hakimiyyəti şüarlarla deyil, infrastrukturla
idarə etməyi bacarır.
2025-ci ilin noyabrına təyin olunan Vaşinqton C5+1 sammiti
ABŞ-ın bölgəyə qayıdışını deyil, Amerikanın Avrasiyada yeni siyasət
mərhələsini rəsmiləşdirir. Diplomatiya vitrinindən arxada xammal
axınları, nəqliyyat dəhlizləri və texnoloji zəncirlər üzərində
nəzarət məntiqi formalaşır. Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz artıq
maraqlar məkanı deyil, infrastruktur rəqabəti arenasıdır. Və burada
Bakının üstünlüyü ondadır ki, o, ziddiyyətli güclərin maraqlarını
balansı pozmadan inteqrasiya edə bilir.
Donald Tramp üçün biznes kateqoriyalarında düşünmək təbiidir:
nəqliyyat dəhlizləri onun üçün monetizasiya oluna bilən
aktivlərdir. Azərbaycan üçün isə bu, regional axınları idarə etməyə
və xarici təsirləri balanslaşdırmağa imkan verən strateji
rıçaqlardır. Beləcə maraqlar simmetriyası formalaşır – tərəflərdən
heç biri o birinə ideoloji model sırıtmadan, hər biri öz qazancını
əldə edir. Bayden dövründə Amerika siyasəti şüarlarla qurulurdusa,
indi o, müqavilələr, infrastruktur və logistika üzərində
qurulur.
Azərbaycanın enerji və nəqliyyat potensialı ABŞ-nin “resursların
diversifikasiyası” strategiyası üçün platformaya çevrilir. ABŞ
nadir torpaq metallarında Çindən asılılığı azaltmaq və
Qazaxıstandan Xəzərə qədər alternativ təchizat zəncirləri qurmaq
niyyətindədir. Bu mənzərədə Azərbaycan sadəcə “tranzit ərazisi”
deyil, infrastruktur inteqratorudur: burada Transxəzər marşrutu,
Zəngəzur dəhlizi, Cənub Qaz Dəhlizi və perspektivli Araz layihəsi
qovuşur. Bu, artıq coğrafiya deyil – yeni nəsil logistika
sistemidir, harada ki, nəqliyyat arteriyaları geosiyasi sinirlər
funksiyasını daşıyır.
ABŞ administrasiyası özəl kapital ilə xarici siyasət arasında
simbioz modelini qurur. 2025-ci ildən üç iri təşəbbüs işə salınır:
“Trans-Caspian Energy Initiative”, “Critical Minerals Corridor” və
“TRIPP” – “Trump Route for International Peace and Prosperity”. Bu
üç layihənin hamısı Azərbaycanın ərazisindən keçir. Enerji
baxımından bu, Xəzər qazının Avropaya ixracının
genişləndirilməsidir; logistika baxımından – Mərkəzi Asiyanın Yaxın
Şərqlə birləşdirilməsidir; siyasi planda isə ABŞ-nin bölgədə hərbi
iştirak olmadan təsirini möhkəmləndirməsidir.
Bu siyasətdə korporasiyalar əsas rol oynayır – onlar faktiki
olaraq geo-iqtisadi ekspansiyanın alətlərinə çevriliblər.
ExxonMobil, Chevron və Schlumberger Qazaxıstan və Özbəkistanda
proqramlarını aktivləşdirib, lakin əsas halqa SOCAR-dır – Xəzər
axınlarını Türkiyə və Cənubi Avropa ilə bağlayan şirkət. Texnoloji
nəhənglər – Honeywell, General Electric, Microsoft – enerji
sistemləri və nəqliyyat şəbəkələrinin idarə olunması üçün rəqəmsal
həllər tətbiq edirlər. Bütün bunlar regionun yeni texnoloji
toxumasını formalaşdırır və Azərbaycan bu strukturda sadəcə
podratçı kimi deyil, öz resursu və baxışı olan tərəfdaş kimi
iştirak edir.
Zəngəzur dəhlizinin statusundakı transformasiya xüsusi yer
tutur. Əgər əvvəllər bu layihə Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək
lokal təşəbbüs kimi görünürdüsə, indi o, qlobal infrastruktur
oyununun elementi sayılır. Vaşinqton onu Çin Sintszyan marşrutuna
və Rusiya nəqliyyat xətlərinə alternativ kimi görür, bu da dəhlizi
Qərb üçün strateji obyektə çevirir. Paralel olaraq Tehran öz
versiyasını – Araz dəhlizini irəli sürür, burada Azərbaycan bərabər
tərəf kimi çıxış edir. Nəticədə Bakı ikiqat üstünlük qazanır: iki
marşrut, iki investor, iki istiqamət. Bu, geosiyasət və
iqtisadiyyatın sinerji yaratdığı nadir vəziyyətdir – toqquşma yox,
uyğunluq.
Vaşinqton çox yaxşı anlayır ki, Bakı olmadan bu marşrutların heç
biri işləməyəcək. Azərbaycan əsas kommunikasiya nöqtələrini –
limanları, dəmir yolu qovşaqlarını, enerji magistrallarını, Ələt və
Sanqaçal logistika mərkəzlərini nəzarətində saxlayır. Bu
infrastruktur artıq beynəlxalq şəbəkələrə inteqrasiya olunub,
onları kənardan keçmək texniki və iqtisadi baxımdan mənasızdır.
Buna görə də Tramp administrasiyası təzyiq deyil, əməkdaşlıq
xəttini seçib. ABŞ üçün Azərbaycan sadəcə tərəfdaş deyil –
Avrasiyada yeni Amerika arxitekturasının dayağıdır.
İqtisadi baxımdan qazanc aydındır. World Bank və McKinsey-nin
hesablamalarına görə, TRIPP marşrutunun reallaşması Mərkəzi Asiya
ilə Avropa arasındakı ticarət dövriyyəsini beş il ərzində 35 faiz
artıra, Azərbaycanın tranzit gəlirlərini isə illik üç milyard
dollara çatdıra bilər. Bununla yanaşı, nəqliyyat sektoru
multiplikativ təsir əldə edəcək: dəmir yollarının modernləşməsi,
limanların genişləndirilməsi, logistika mərkəzlərinin inkişafı.
Lakin ən önəmlisi siyasi kapitaldır – Şərqlə Qərb arasında bütün
əsas xətlərin keçdiyi ölkə statusu.
Məzkur mövqe incə diplomatiya tələb edir. Moskva ABŞ-ın
fəallığını narahatlıqla izləyir, Pekin öz investisiyalarını təklif
edir, Tehran isə təsirini itirməməyə çalışır. Azərbaycan isə
“bərabər məsafəli iştirak” strategiyasını seçir: suverenliyinə
hörmət edən və ideoloji sədaqət tələb etməyən hər kəslə əməkdaşlığa
açıqdır. Məhz buna görə Bakı bu gün həm Vaşinqton, həm Tehran, həm
Pekin, həm də Brüssel ilə layihələri eyni vaxtda aparan, Ankarayla
da ziddiyyətə girməyən yeganə iştirakçıdır.
Bu mənada Azərbaycan artıq başqalarının modelini təkrarlamayan,
öz modelini quran dövlət nümunəsidir. Onun strategiyası köhnə
mənada “çoxvektorlu siyasət” deyil, funksional neytrallıqdır –
ziddiyyətli axınları bir sistemdə birləşdirib, hər kəsin qazandığı,
lakin nəzarətin Bakıda qaldığı vəziyyət yaratmaq bacarığı.
Tranzitin hakimiyyət ekvivalentinə çevrildiyi dünyada Azərbaycan bu
mövqeni strateji özünütəminat alətinə çevirir.
Donald Tramp Amerikaya bölgəyə dönüş yolunu intuitiv, amma
praqmatik şəkildə açır. O, Azərbaycanda savaşlara girmədən, hərbi
bazalara pul xərcləmədən iqtisadi hədəflərini reallaşdıra biləcəyi
“iş platformasını” görür. Onun administrasiyası biznes məntiqi ilə
işləyir: əgər ölkə etibarlıdırsa, gəlir gətirirsə və strateji
mövqeyə malikdirsə – deməli, o, tərəfdaşdır. Məhz buna görə
Azərbaycan bu gün siyasətin obyekti deyil, qüvvələr nisbətinə təsir
göstərə bilən subyektdir.
Avrasiyanın yeni xəritəsi formalaşır – burada enerji, logistika
və texnologiyalar vahid sistemdə qovuşur. ABŞ resurslara və
marşrutlara çıxış əldə edir, Mərkəzi Asiya investisiya və
texnologiyalardan bəhrələnir, Azərbaycan isə nəzarət və siyasi
çəkisini artırır. Bu nə ittifaqdır, nə də asılılıq – bu, mürəkkəb,
lakin qarşılıqlı fayda üzərində qurulmuş balansdır, hansı ki, hər
element digərini tamamlayır.
Bəhs etdiyimiz struktur artıq gurultulu şüarlara ehtiyac duymur
– o, özü-özünə işləyir və Azərbaycanı yeni dövrün əvəzolunmaz
oyunçusuna çevirir. XXI əsrdə güc ordunun sayına deyil, kəsişən
marşrutların miqyasına görə ölçülürsə, Bakı artıq gələcək
Avrasiyanın açarlarını əlində tutan şəhərlər sırasında yerini
alıb.
Yeni dünyada, neft öz simvolik dəyərini itirərkən, marşrutlar
yeni hakimiyyət forması kimi yüksəlir. Azərbaycan elə bir mərhələyə
qədəm qoyur ki, burada coğrafiya strategiyaya, infrastruktur isə
diplomatiyanın dilinə çevrilir. Bu, sadəcə yeni yollar dövrü deyil
– bu, yeni mənalar dövrüdür.
Bakı sübut etdi ki, başqalarının ambisiyalarının obyekti olmaq
lazım deyil – onların memarı olmaq mümkündür. Regiondakı bəzi
dövlətlər hələ də himayədar axtararkən, Azərbaycan artıq
kommunikasiyaların himayədarına çevrilib – ABŞ ilə Çinin, İran ilə
Türkiyənin, Avropa ilə Mərkəzi Asiyanın maraqlarını birləşdirən
nöqtəyə. Onu bu mövqeyə gətirən pafoslu bəyanatlar deyil, real
körpülər, limanlar və enerji xətləri olub. Azərbaycan bu gün
qitənin hərəkət istiqamətini və tempini müəyyən edən oyunçudur.
ABŞ-yə məhz belə tərəfdaşlar lazımdır, çünki xammal asılılığı
dövrünü tranzit imperiyaları əsri əvəzləyir. Əgər Amerika Mərkəzi
Asiyaya Azərbaycandan keçərək qayıdırsa, bu təsadüf deyil – bu,
etirafdır. Bakı artıq təkcə coğrafi deyil, intellektual mərkəz kimi
də yeni Avrasiyanın parçasına çevrilib.
Cəmi on il əvvəl bir çoxları Azərbaycanı karbohidrogen
ixracatçısı kimi görürdülər. Bu gün isə o, sabitlik, marşrutlar,
infrastruktur və əməkdaşlıq modelləri ixrac edir. O, müharibə
aparmır – qitələri birləşdirir. Və bunu XXI əsrin məntiqi ilə edir:
sərhədlərdən yox, əlaqələrdən keçərək.
Vaşinqtonda keçiriləcək C5+1 sammiti, yəqin ki, tarixə sadəcə
diplomatik mərasim kimi yox, Azərbaycanın Avrasiya arxitekturasının
ürəyinə çevrildiyi an kimi düşəcək. Dünya artıq qarşıdurma əsrindən
infrastruktur diplomatiyası dövrünə keçir – burada güc raketlərlə
deyil, yolların kilometrilə və daşınan yüklərin milyon tonları ilə
ölçülür.
Əgər bu əsr doğrudan da “yeni marşrutlar dövrü”nə çevriləcəksə,
o zaman gələcəyin yolu məhz Bakıda başlayacaq – burada hərəkət edən
təkcə mallar deyil, qarşılıqlı asılı dünyanı formalaşdıran ideyanın
özüdür.
