Bakı. Trend:
2020-ci il sentyabrın 27-də Ermənistan silahlı qüvvələrinin
cəbhəboyu genişmiqyaslı təxribat törətməsinə cavab olaraq
Azərbaycan Ordusu sonradan “Dəmir yumruq” adlandırılan əks-hücum
əməliyyatına başladı. 44 gün davam edən Vətən müharibəsi təxminən
otuzillik işğala son qoyulması və ərazi bütövlüyümüzün bərpası ilə
nəticələndi.
2020-ci il oktyabrın 28-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev Rusiyanın İnterfaks agentliyinə müsahibə verib.
Trend
müsahibəni təqdim edir:
-Cənab Prezident, sağ olun ki, gərgin iş qrafikinizdə
bizim agentliyimizə müsahibə üçün vaxt tapmısınız. Azərbaycan
Silahlı Qüvvələrinin Dağlıq Qarabağda əks-hücuma başlamasının dünən
düz bir ayı tamam oldu. Siz ötən ayı münaqişənin hərbi-siyasi
nizamlanması baxımından necə qiymətləndirirsiniz?
-Azərbaycan Ordusu döyüş meydanında özünün üstünlüyünü sübut
etdi. İşğal edilmiş ərazilərin xeyli hissəsi bu bir ay ərzində azad
olundu. Erməni tərəfinin təqribən 30 il ərzində işğal olunmuş
torpaqlarda möhkəmləndirilmiş rayonlar yaratmasını nəzərə alsaq,
orada bir neçə müdafiə xətti var idi. Ərazinin relyefi də erməni
tərəfi üçün daha əlverişlidir, çünki ora dağlıq ərazidir və bizim
hərbi qulluqçular əks-hücum əməliyyatlarını həyata keçirərkən həm
mühəndis qurğularını, həm də dağlıq relyefi adlamalı olurdu. Buna
görə də bütün bu amillər nəzərə alınmaqla, ölkəmizin ərazilərinin
xeyli hissəsi bir ay ərzində azad edildi və bu, göstərir ki,
Azərbaycan Ordusunun dünyada ən yaxşı döyüş qabiliyyətinə malik
ordulardan biri hesab edilməsi əbəs deyildi. Ölkələrin hərbi
potensialının dəyərləndirilməsi ilə məşğul olan qurumların
vaxtaşırı dərc etdiyi reytinqlərə əsasən, Azərbaycan Ordusu
dünyanın aparıcı 50 ordusu sırasındadır. Həm peşəkarlıq, həm təlim,
həm döyüş qabiliyyəti, ən başlıcası mənəvi döyüş ruhu, əlbəttə ki,
Azərbaycan Ordusunun texniki təchizatı da çox cəhətdən bizim
uğurumuza kömək edib. Biz Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı
şəhərlərini, Xocavənd rayonunun bir hissəsini azad etmişik.
Azərbaycan Ordusunun uğurlu fəaliyyəti, uğurla irəliləməsi davam
edir. Bu bir ay ərzində mən dəfələrlə demişəm ki, biz bu
münaqişənin nizamlanmasının hərbi mərhələdən siyasi mərhələyə
keçməsini istəyirik. Lakin təəssüf ki, erməni tərəfi atəşkəs
rejimini artıq üçüncü dəfə kobud şəkildə pozaraq, bizim azad
etdiyimiz əraziləri yenidən işğal etməyə cəhd göstərərək
qarşıdurmanı davam etməyə doğru yönəldir. Buna görə sizin sualınıza
bir daha cavab verirəm – hərbi-siyasi nizamlama yeganə mümkün
yoldur. Biz istərdik ki, hərbi faza danışıqlar masası arxasında
başa çatsın, Azərbaycan ərazilərinin bundan sonra da işğaldan azad
olunması məsələləri həll edilsin.
-Cənab Prezident, Siz artıq qeyd etdiniz ki, Bakı hərbi
fazanı maksimum tez bir müddətdə başa çatdırmaqda maraqlıdır. Sizin
fikrinizcə, hazırda hərbi faza nə qədər uzun müddət davam edə bilər
və Bakı yalnız Dağlıq Qarabağın ətrafındakı yeddi rayonla
kifayətlənməyə hazırdırmı?
-Bu ay ərzində mən Azərbaycan xalqına müraciətlərimdə, habelə
çoxsaylı müsahibələrimdə dəfələrlə demişəm ki, biz istənilən anda,
günü bu gün dayanmağa hazırıq. Lakin bunun üçün erməni tərəfi işğal
edilmiş ərazilərin qalan hissəsindən qoşunlarını çıxarmaq barədə
öhdəlik götürməlidir. Buna görə də hərbi qarşıdurmanın nə qədər
uzun müddət davam edəcəyini qabaqcadan deyə bilmərəm. Bu, erməni
tərəfindən asılıdır. Artıq dediyim kimi, onların bizim
torpaqlarımızı yenidən işğal altına qaytarmaq üçün göstərdiyi daimi
cəhdlər fiaskoya uğrayıb. Düşünürəm ki, onların hərbi yolla heç
nəyə nail olmayacaqlarını anlamaları üçün bu, kifayətdir. Lakin
təəssüf ki, onlar dediyim kimi, atəşkəs rejimini artıq üç dəfə
kobud şəkildə pozmaqla siyasi müstəvidə qeyri-konstruktiv yanaşma
nümayiş etdirirlər. Bunu nəzərə alaraq biz, əlbəttə, gələcək
fəaliyyətimizi planlaşdıracağıq. İşğal edilmiş ərazilər məsələsinə
gəldikdə, şübhəsiz, azərbaycanlılar əvvəl yaşadıqları bütün işğal
olunmuş ərazilərə qayıtmalıdırlar. Mənim yanaşmam həmişə belə olub.
Azərbaycanlılar təkcə Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənarda,
keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin hüdudlarından kənarda
yerləşən işğal edilmiş yeddi rayona deyil, o cümlədən əsrlərboyu
yaşadıqları ərazilərə, torpaqlara qayıtmalıdırlar – ilk növbədə,
Şuşaya, Xankəndiyə və azərbaycanlıların əsrlərboyu məskunlaşdığı
digər torpaqlara. Mən onu da demişəm ki, nizamlama barədə bizim
təsəvvürümüz Dağlıq Qarabağın erməni və azərbaycanlı əhalisinin
birgə yaşamasından ibarətdir. Tarixən iş elə gətirib ki, artıq 200
ildir erməni əhalisi bu torpaqlarda yaşayır. Ermənilərin Şərqi
Anadoludan və İrandan köçürülməsi tarixini biz hamımız bilirik.
Lakin iş belə gətirib. Onlar 200 ildir orada yaşayırlar. Erməni
əhalinin bundan sonra da orada yaşaması barədə bizim heç bir
planımız yoxdur. Əksinə, mən həmişə demişəm ki, Azərbaycanda erməni
millətindən olan minlərlə vətəndaş yaşayır. Qonşu ölkələrdə də
ermənilər və azərbaycanlılar birgə yaşayır və öz aralarında yaxşı
dolanırlar. Bu, Dağlıq Qarabağda niyə mümkün olmasın? Bizim
təsəvvürümüz belədir. Azərbaycanlılar əvvəl yaşadıqları bütün
ərazilərə qayıtmalıdırlar. Erməni əhali də həmin torpaqda
yaşamalıdır, özü də mehriban qonşuluq şəraitində. Biz müharibənin
vurduğu yaraları sağaltmağa çalışacağıq.
-Yəni, belə çıxır ki, erməni hərbçilər işğal edilmiş
bütün ərazilərdən çıxarılmayınca Bakı dayanmayacaq.
-Biz Ermənistan tərəfindən onların yüksək rəhbərliyinin şəxsində
öhdəlik almalıyıq ki, qoşunları işğal olunmuş ərazilərdən
çıxaracaqlar. Hələlik biz bunu eşitməmişik. Erməni rəhbərliyindən
bu cür öhdəlik alınandan və bu, ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri
tərəfindən təsdiq ediləndən dərhal sonra biz hərbi əməliyyatları
dayandırmağa hazırıq. Bu şərtlə ki, erməni tərəfi də onları
dayandırsın. Çünki atəşkəs üç dəfə pozulub və hər üçü erməni
tərəfin təqsiri üzündən baş verib. Bilirsiniz ki, dünən kasetli
raketlərlə atəşlər nəticəsində Bərdədə dörd dinc vətəndaş, o
cümlədən 7 yaşlı qız həlak olub. Bərdə münaqişə zonası deyil. Yəni
bu, Vaşinqtonda razılaşdırılmış atəşkəsin kobud şəkildə
pozulmasıdır. Bundan əvvəl Moskvada razılaşdırılmış atəşkəs elə
ertəsi gün ermənilər tərəfindən Ermənistan ərazisindən Gəncəyə
ballistik raket atılması yolu ilə pozuldu. Bunun nəticəsində 10
nəfər həlak oldu. Gəncəyə ballistik raketlərlə ikinci hücum
nəticəsində bu dinc şəhərdə daha çox, ümumilikdə isə 30-a yaxın
insan həlak oldu. Ona görə də atəşkəsə riayət edilməməsi bizim
təqsirimiz deyil. Buna görə erməni tərəfi indiyə qədər işğal
altında saxladıqları ərazilərdən çıxacaqları barədə öhdəlik
götürməlidir. Buraya Ağdam rayonunun bir hissəsi, Laçın rayonu
bütünlüklə və Kəlbəcər rayonunun bir hissəsi daxildir. Təbii ki, o
halda biz siyasi nizamlamaya keçməyə hazırıq. Siyasi nizamlama çox
aspektləri əhatə edəcək. Baza prinsipləri bizim tərəfimizdən qəbul
edilib, ermənilər tərəfindən rədd edilib. Lakin Ermənistanın baş
nazirinin dünənki təcavüzkar bəyanatı onu göstərir ki, onlar
vasitəçilərə bir söz deyir, özləri isə tamam başqa iş görürlər.
-Cənab Prezident, Siz yerində qeyd etdiniz ki, Bakı baza
prinsiplərinə əsasən sadiqdir. Bu prinsiplərin birinci bəndi Dağlıq
Qarabağ ətrafındakı beş rayonun azad edilməsi barədə idi. Lakin
hazırda beş rayondan dördü bilavasitə Azərbaycan Ordusu tərəfindən
demək olar ki, azad edilib. Belə çıxır ki, minimum baza prinsipləri
ya aktual deyil, ya da onlara müəyyən düzəliş edilməsinə ehtiyac
var.
-Bu, yenə də erməni tərəfin davranışından asılı olacaq.
Bilirsiniz ki, sabah Cenevrədə Azərbaycanın və Ermənistanın Xarici
İşlər nazirləri arasında danışıqlar olmalıdır. Erməni tərəfin baza
prinsiplərinə nə dərəcədə sadiq olduğunu orada görəcəyik. Bundan
sonra biz həmin prinsiplərin hazırda nə dərəcədə aktual
olub-olmadığını artıq özümüz qiymətləndirəcəyik. Hərçənd, bu bir ay
ərzində mən dəfələrlə bəyan etmişəm ki, Azərbaycan bütövlükdə bu
prinsipləri qəbul edib, əlbəttə, orada bizi qane etməyən müəyyən
məqamlar var. Birinci mərhələdə beş rayonun qaytarılmasının nəzərdə
tutulmasına gəldikdə isə, əlbəttə, indi bu, artıq aktual deyil. Ona
görə ki, baza prinsiplərində ərazilərin qaytarılmasının növbəliliyi
müəyyən edilmişdi. Birinci mərhələdə beş rayon, Kəlbəcər və Laçın
rayonları ikinci mərhələdə. Sonra isə artıq azərbaycanlıların
Dağlıq Qarabağ ərazisinə qaytarılması. Prinsip etibarilə, bütün
məcburi köçkünlərin əvvəlki yaşayış yerlərinə qaytarılması. Buna
görə də biz birinci mərhələni praktiki olaraq başa çatdırmışıq. Bu
səbəbdən əgər indi erməni tərəfi baza prinsiplərinə sadiq olduğunu
bildirərsə, biz dərhal hazırda işğal altında olan Laçın, Kəlbəcər
rayonlarının və Ağdam rayonunun bir hissəsinin Azərbaycanın
nəzarətinə verilməsi barədə danışacağıq. Beləliklə, biz müəyyən
dərəcədə vasitəçilərin də işlərini asanlaşdıracağıq. Ona görə ki,
mühüm bəndlərdən biri artıq həyata keçiriləcək və bizim hansısa
ikinci mərhələni gözləməyimiz lazım olmayacaq. O mərhələ dərhal
başlamalıdır. Əgər biz siyasi nizamlama barədə razılığa gəlsək,
erməni qoşunları Kəlbəcər və Laçın rayonlarından, habelə Ağdam
rayonunun bir hissəsindən dərhal çıxarılmalıdır.
-Siz artıq XİN rəhbərlərinin sabahkı görüşü mövzusuna
toxundunuz, bütövlükdə Bakının gözləntilərini təsvir etdiniz. Lakin
dəqiqləşdirmək istərdim, hər halda, Bakı güman edir ki, erməni
tərəfi konstruktivlik nümayiş etdirəcək və danışıqlar mücərrəd,
uzun-uzadı deyil, daha konkret xarakter daşıyacaq.
-Düşünürəm ki, bəli, hər halda, biz buna ümid edirik. Hərçənd,
erməni tərəfin aqressiv davranışı və onların beynəlxalq hüququ
kobud şəkildə pozması, Cenevrə konvensiyalarını pozması və hərbi
cinayətlər törətməsi, əlbəttə, onların nizamlama məsələsini konkret
müzakirə etməyə hazırlaşmasından xəbər vermir. Ona görə ki, dinc
şəhərlərə kasetli raketlərlə və döyüş sursatları ilə hücumlar hərbi
cinayətdir. Ermənilərin atəşləri nəticəsində bizim 69 dinc
vətəndaşımız həlak olub, 300-dən çox adam yaralanıb. Budur, erməni
faşizminin siması. Lakin, eyni zamanda, düşünürəm, döyüş meydanında
Ermənistanı məğlub etməyimiz hər halda onlardan ötrü ciddi siqnal
olmalıdır ki, onlar daha imitasiya fəaliyyəti apara, bizi, Minsk
qrupunun həmsədrlərini aldada, mahiyyət etibarilə məsələnin konkret
müzakirəsindən yaxa qurtara bilməzlər. Danışıqlar prosesinə
gəldikdə isə, son bir il ərzində, hətta bir ildən də çox müddətdə
praktiki olaraq bu proses aparılmayıb. Bu, 1994-cü il atəşkəs
anından sonra ilk dəfə idi. Ona görə ki, o vaxtdan bəri danışıqlar
prosesi müxtəlif intensivliklə gedir, tərəflər baza prinsiplərinin
bəndlərini razılaşdırırdılar. Axı, bu prinsiplər göydən düşməyib.
Bu prinsiplər Minsk qrupu tərəfindən, onun həmsədrləri tərəfindən
təklif edilmiş və münaqişə tərəfləri onları razılaşdırmışdılar.
Əlbəttə, proses ləng gedirdi, lakin ümumiyyətlə, müəyyən tərəqqi
vardı. Amma Ermənistanda yeni hökumət hakimiyyətə gələndən sonra
birinci ildə onlar bizə və bildiyimə görə vasitəçilərə də vədlər
verirdilər, ikinci ildə isə artıq açıq şəkildə özlərinin əsl
niyyətlərini nümayiş etdirdilər ki, onlar bircə qarış belə torpaq
verməyəcəklər və üstəlik, bizi yeni ərazilər uğrunda yeni müharibə
ilə hədələyirdilər. Yeri gəlmişkən, bu sözləri onların müdafiə
naziri deyib. Hazırda o, müdafiə naziri kimi həm öz xalqının, həm
də dünya ictimaiyyətinin nəzərində tamamilə hörmətdən düşüb. Mən
təəccüblənirəm, necə olub ki, belə alçaldıcı məğlubiyyətdən sonra
o, indiyə qədər istefa verməyib.
-Cənab Prezident, Siz qeyd etdiniz ki, Ermənistanın baş
naziri son vaxtlar çox davakar bəyanatlar verir, bəyanatların
ritorikasının özü davakardır. Lakin bütövlükdə, onun sonuncu bir
neçə bəyanatını izləsək, əvvəlcə o deyirdi ki, bu münaqişənin
diplomatik nizamlanması yolu yoxdur. İki gün bundan əvvəl deyib ki,
Ermənistan ağrılı güzəştlərə hazırlaşmalıdır. Lakin dünən ritorika
dəyişdi, Sizin dediyiniz kimi, daha davakar oldu. Siz necə hesab
edirsiniz, bu, nə ilə bağlıdır?
-Bunu şərh etmək mənim üçün çətindir. Yəqin ki, Ermənistanın baş
nazirinin başına nələr gəldiyini qiymətləndirməkdən özümü
saxlayacağam. Yəqin ki, bu cür hərbi məğlubiyyət onun vəziyyətinə
təsir göstərib. Əks halda, bu cür qeyri-ardıcıllığı necə izah etmək
olar. Axı, bu qeyri-ardıcıl bəyanatlar və hərəkətlər, ilk növbədə,
ölkənin rəhbəri kimi onun özü üçün tamamilə irrasional və zərərli,
həm də onun ölkəsi üçün təhlükəli və zərərlidir. Çoxları sual
verir, bu hərbi toqquşmalar nə üçün məhz indi baş verdi? Nə üçün
əvvəl olmadı? Hətta Azərbaycana qərəzli münasibət bəsləyənlər və
Ermənistanı açıq dəstəkləyənlər də özlərinə bu sualı verməyə
məcburdurlar. Axı, 1994-cü il atəşkəs anından 26 il keçib. Bütün bu
illər ərzində toqquşmalar olub, qurbanlar olub, lakin belə miqyasda
olmayıb. Birdən-birə nə baş verib? Axı, Azərbaycanda heç nə
dəyişməyib. Mən 17 il nizamlamaya dair danışıqlar aparmışam.
Ermənistanın əvvəlki iki prezidenti ilə biz baza prinsiplərinin
razılaşdırılması üzrə kifayət qədər ciddi yol keçmişik. Buna görə
də obyektiv müşahidəçilərə aydındır ki, təqsir bizdə deyil, təqsir
Ermənistanın baş nazirinin bu cür qeyri-adekvat, irrasional,
təhlükəli davranmasındadır. Ermənistanın əvvəlki rəhbərlərindən heç
biri Azərbaycan xalqının ünvanına bu cür təhqiramiz çıxışları özünə
rəva görmürdü. Onların heç biri cinayətkar Dağlıq Qarabağ rejiminin
başçısı üçün Şuşada inauqurasiya təşkil etməyi özünə rəva görmürdü.
Onların heç biri Cenevrə Konvensiyasını nümayişkaranə şəkildə
pozmaqla lovğalanmır, Livan ermənilərinin Dağlıq Qarabağda, o
cümlədən Şuşada məskunlaşdırılmasını nümayiş etdirmirdi. Onların
heç biri qondarma “Dağlıq Qarabağ parlamenti”ni Xankəndidən Şuşaya
köçürməyə hazırlaşmırdı və sair və ilaxır. Yəni, bütün bunlar baş
nazir Paşinyanın düşünülməmiş və təhlükəli fəaliyyətinin
nəticələridir. Onun ölkə daxilindəki bəyanatlarını şərh
etməyəcəyəm. Lakin onun nizamlama ilə bağlı məsələlərdə etdikləri
Ermənistan üçün çox təhlükəlidir. Bu gün Ermənistan bunu aydın
görür. Buna görə düşünürəm ki, Minsk qrupunun həmsədrləri sabah
Ermənistanın xarici işlər nazirinin qarşısında məsələni dəqiq
qoymalıdırlar. Başa düşürəm, o, çətin vəziyyətdədir. O, öz
rəhbərinin qeyri-adekvat davranışına görə cavab verməli olur.
Həqiqətən o, acınacaqlı vəziyyətdədir. O, necəsə vəziyyətdən
çıxmalı, sizin qeyd etdiyiniz kimi, bu qeyri-ardıcıl hərəkətləri
izah etməli olacaq. Paşinyan gah ağrılı güzəştlərdən danışır, gah
deyir ki, məsələnin diplomatik həlli yoxdur, sonra deyir ki,
kompromisə getməyə hazırdır, daha sonra deyir ki, Qarabağı axıra
qədər müdafiə edəcək, gah deyir ki, Qarabağ Ermənistandır, sonra
deyirdi ki, biz danışıqları Dağlıq Qarabağla aparmalıyıq. Yəni,
bir-birini tamamilə qarşılıqlı istisna edən qeyri-adekvatlıq
palitrası. Buna görə də düşünürəm ki, sabah bu məsələlərin çoxu
aydınlaşacaq.
-Siz artıq Minsk qrupunun fəaliyyətinə toxundunuz. Mən
belə bir aspekti dəqiqləşdirmək istərdim. Siz Azərbaycan xalqına
sonuncu müraciətinizdə vasitəçiləri onların faktiki
fəaliyyətsizliyinə görə kifayət qədər sərt tənqid etdiniz. Bu, o
deməkdirmi ki, Bakı Minsk qrupunun formatının dəyişdirilməsində
israr edəcək? Bunu nə üçün soruşuram? Ötən həftə Prezident Putin
Minsk qrupunun formatına yenidən baxılmasının mümkünlüyünü istisna
etməyib.
-Bu bir ay ərzində mən Minsk qrupunun fəaliyyəti barədə
dəfələrlə danışmışam və Azərbaycan xalqına müraciətimdə dediklərim
əsl həqiqətdir. Axı, hər bir struktur, necə adlanmasından,
kimlərdən ibarət olmasından asılı olmayaraq, əgər qarşısına
qoyulmuş məsələni yerinə yetirmirsə, özünün səmərəsiz olduğunu
etiraf etməlidir. Axı, qarşıya qoyulmuş vəzifə yerinə yetirilməyib.
Hərçənd, mən özümün bəzi müsahibələrimdə demişəm ki, Minsk qrupu
tərəfindən nizamlamaya yönəlmiş cəhdləri tamamilə inkar edə
bilmərəm. Ona görə ki, hər halda baza prinsipləri Minsk qrupu
tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. Onlar işləyirdilər, variantlar
təklif edirdilər. Təkliflərin bəziləri ilə biz razılaşmırdıq,
bəziləri ilə erməni tərəfi razılaşmırdı. Yəni, bu proses Paşinyan
Ermənistanda hakimiyyətə gələnədək davam etdi. Lakin səmərəlilik,
nəticəlilik baxımından, əlbəttə, Minsk qrupu özünü doğrultmadı. Mən
həmsədrlərin fəaliyyətini nəzərdə tuturam. Özü də əgər Minsk
qrupunun həmsədrləri hansısa başqa ölkələr olsaydı, bunu hələ
onunla izah etmək olardı ki, o ölkələrin dünyada kifayət qədər
təsir qüvvəsi yoxdur, hətta BMT Təhlükəsizlik Şurasının onların
özlərinin qəbul etdikləri qətnamələrini reallaşdırmaq üçün kifayət
qədər nüfuzu yoxdur. Lakin Minsk qrupunun həmsədrləri BMT
Təhlükəsizlik Şurasının üç daimi üzvü, üç nüvə dövləti olduğu halda
onların Ermənistana təzyiq göstərməsinin mümkün olmaması, əlbəttə,
çoxlu suallar doğurur. Qrupun tərkibi məsələsinə gəldikdə, mən bu
barədə artıq demişəm ki, Minsk qrupu 1992-ci ildə yaranıb. Onun
necə yaradıldığını bilmirəm. Üzvlərin seçilməsinin hansı
prinsiplərə əsaslanması da mənə məlum deyil. Ancaq mən onu da
demişəm ki, əgər bu gün biz hansısa təmas qrupu yaratsaydıq, onun
tərkibi, əlbəttə, tamam başqa olardı. Orada regionda öz mövqeləri
olan, potensialı olan, dünyada nüfuza malik olan ölkələr olardı.
Əlbəttə, düşünürəm ki, hazırda həmsədr olan ölkələr də bəlkə qala
bilərdi. Lakin bu sual, əlbəttə, mənə aid deyil. Ona görə ki, Minsk
qrupunun və onun həmsədrlərinin formalaşması mexanizmi və proseduru
ATƏT-in səlahiyyətlərinə aiddir. Mən hesab edirəm ki, münaqişəni
nizamlamaq üçün biz formal məsələlərdən yapışmamalıyıq. Minsk qrupu
indiki kimi öz işini davam etdirə bilər. Ancaq praktiki olaraq
siyasi nizamlama səviyyəsinə çıxmaq üçün region ölkələri arasında
regional əməkdaşlığın hansısa yeni mexanizmləri barədə düşünmək
lazımdır. Fikrimcə, Prezident Putin bu barədə danışanda yəqin ki, o
da bunları nəzərdə tuturdu.
-Yeri gəlmişkən, bəzi ekspertlər bununla əlaqədar 2+2
formulunu təklif edirlər. Bu formul, belə deyək, rəsmi Bakı üçün nə
dərəcədə məqbuldur?
-İki tərəf Ermənistan və Azərbaycandır. Bəs o biri iki tərəf
kimlərdir?
-Türkiyə və Rusiya.
-Bu, bizim üçün məqbul olardı. Ona görə ki, həm Rusiya, həm də
Türkiyə bizim qonşularımızdır. Bu ölkələrlə sıx qarşılıqlı
münasibətlərimiz var. Bu ölkələrin öz aralarında yaxşı əməkdaşlıq
potensialı var. Təkcə son illərin tarixinə baxmaq kifayətdir.
Türkiyə və Rusiya həm ikitərəfli gündəlikdəki bir çox məsələlər
barəsində, həm də regional təhlükəsizlik məsələlərində qarşılıqlı
anlaşmanın yüksək səviyyəsinə nail olublar. Bunu Suriyada da,
Liviyada da, beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə ilə bağlı
məsələlərin həllində də görürük. Enerji layihələri, iqtisadi,
investisiya xarakterli layihələr də öz yerində. Əvvəllər, hələ bu
münaqişə kəskinləşənə qədər mən hər zaman deyirdim ki, biz Türkiyə
ilə Rusiyanın yaxınlaşmasını həmişə alqışlamışıq. Hesab edirəm ki,
bu, regional təhlükəsizliyin mühüm amilidir. Erməni separatizminin
və ekstremizminin bizdən ötrü, – təkcə bizdən ötrü deyil, regiondan
ötrü, – əsas təhlükə olduğunu nəzərə alsaq, hesab edirəm ki,
Türkiyə ilə Rusiyanın səylərini birləşdirməsi regionun xeyrinə
olardı, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin siyasi yolla nizamlanmasını
sürətləndirə bilərdi.
-Cənab Prezident, Siz dəfələrlə demisiniz ki,
münaqişənin nizamlanmasında irəliləyiş olması üçün vasitəçilər
Ermənistana qarşı hansısa formada sanksiyalar tətbiq etməlidirlər.
Sizin fikrinizcə, bu sanksiyalar nədən ibarət ola
bilər?
-Bəli, siz haqlısınız. Mən bu barədə danışmışam. Özü də təkcə
indi yox. Mən bu barədə çoxdan danışıram. Lakin təəssüf ki, mənim
çağırışlarım cavabsız qalır. Hansı sanksiyalar tətbiq edilə
bilərdi? O sanksiyalar ki, Ermənistanı BMT Təhlükəsizlik Şurasının
qətnamələrini yerinə yetirməyə və işğal edilmiş ərazilərdən
qoşunları çıxarmağa məcbur etsinlər. Məsələn, İraq Küveyti işğal
edəndən sonra İraqa qarşı tətbiq edilmiş sanksiyaları götürmək
olar. Axı, beynəlxalq hüquq baxımından təxminən eyni hadisə baş
verib. Küveytin beynəlxalq aləmdə tanınmış ərazisi İraq tərəfindən
işğal edilmişdi, hərbi cinayətlər törədilmişdi, etnik təmizləmə
aparılmışdı. Yalnız dünya birliyinin vaxtında reaksiya verməsi
nəticəsində bu işğal dayandırıldı, özü də qısa vaxtda. Daha sonra
İraqa iqtisadi sanksiyalar tətbiq edildi, silah satışına embarqo
qoyuldu, İraqın ərazisi uçuşların qadağan edildiyi zonaya çevrildi,
insanlığa qarşı cinayətlər törətmiş hərbi canilər məhkəməyə cəlb
edildi, mühakimə olundu. Ermənistana münasibətdə də bu cür
sanksiyalar tətbiq edilməli idi. Mən əminəm ki, hətta bu
sanksiyalardan biri tətbiq olunsa idi, münaqişə çoxdan həll
edilərdi. Sadəcə, bu sanksiyaları tətbiq etmək üçün siyasi iradə və
istək yox idi. Çox ehtimal ki, belə bir mövqeyə üstünlük verilirdi
– təki vəziyyət daha da kəskinləşməsin, gəlin hər şeyi olduğu kimi
saxlayaq.
-Münaqişə donduruldu?
-Əlbəttə, donduruldu. Hərçənd hamı başa düşürdü ki, bu, əbədi
davam edə bilməz. Hamı bunu hələ 10 il əvvəl başa düşürdü. Rusiya,
ABŞ və Fransa prezidentləri bəyanatlarla çıxış ediblər, özü də
dəfələrlə. Onlar aydın şəkildə deyirdilər ki, status-kvo
qəbuledilməzdir. Yaxşı, biz bunu alqışladıq. Yadımdadır, bu, bizdə
bəyənildi və mən də bunu şərh etdim. Bəs sonra nə oldu? Sonra bu
tezisdən tədricən uzaqlaşmağa başladılar, onu artikulyasiya
etmədilər və yeni tezis fikirləşib tapdılar ki, status-kvo davamlı
deyil. Axı, bunlar tamamilə fərqli məsələlərdir. Axı, biz bunu
gözəl başa düşürük. Deməli, həmsədr ölkələr Ermənistana hətta hər
hansı siyasi təzyiq göstərmək cəhdindən də geri çəkildilər.
Status-kvonun davamlı olmadığını hamı bilirdi. Son hadisələr də
bunu göstərdi. Buna görə bir daha deyirəm, münaqişəni tezliklə həll
etmək üçün, – hələ gec deyil, – sanksiyalar lazımdır. Düşünürəm ki,
həmsədr ölkələr təcavüzkarı işğal olunmuş torpaqlardan getməyə
məcbur etmək üçün ona hansı sanksiyalar tətbiq edilə biləcəyi
barədə ciddi fikirləşməlidirlər.
-Siz necə hesab edirsiniz, bir ay davam edən hərbi faza
müddətində həmsədr ölkələr bitərəfliyi tam qoruyub saxlaya
biliblərmi?
-Bilirsinizmi, mən bu barədə öz mülahizələrimi bildirmişəm və
demişəm ki, əlbəttə, hər bir ölkənin, o cümlədən Azərbaycanın da öz
xarici siyasət prioritetləri ola bilər. Biz bəzi ölkələrlə daha sıx
münasibətdəyik, bəziləri ilə münasibətlərimiz o qədər də sıx deyil,
bəzi ölkələrlə münasibətlərimiz tarixi amillərə, başqaları ilə
münasibətlərimiz daha praqmatik amillərə əsaslanır. Buna görə də
həmsədr ölkələrdə çox strukturlaşdırılmış və fəal erməni
icmalarının mövcud olmasına biz həmişə anlaşıqlı münasibət
bəsləmişik. Amerikada da, Fransada da, Rusiyada da. Biz hətta bu
vəziyyəti təhlil edəndə onların qərarların qəbuluna daha çox harada
təsir etmək imkanını müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirik. Buna görə
biz həmin amili həmişə nəzərə almışıq və indi də nəzərə alırıq.
Birinci mərhələdə, hərbi toqquşmaların ilk günlərində bəzi sapmalar
bizdə bitərəfliyə şübhə oyadırdı, indi isə düşünürəm ki, bütün
bunlar qaydaya düşüb. Həmsədr ölkələrin ali rəhbərliyi ilə mənim
əlaqələrim, habelə əminəm, – Azərbaycanın aldığı beynəlxalq dəstək,
– indi gördüyümüz bitərəfliyə gətirib çıxarıb. Bir daha deyirəm,
kimin ürəyində nə varsa, bu, bizim işimiz deyil. Lakin beynəlxalq
hüququn normalarına və bitərəfliyə riayət edilməsi baxımından,
əlbəttə, vasitəçilər buna əməl etməlidirlər. Əks halda onlar,
sadəcə, vasitəçi olmaq imkanını itirərlər.
-Nizamlamaya qərəzsiz yanaşmalıdırlar.
-Tamamilə doğrudur. Ona görə ki, vasitəçi qərəzsiz olmalıdır. O,
emosiyalarını evdə qoymalı, ya da ikitərəfli formatı tərk etməli,
nizamlama çərçivəsində isə ona ATƏT-in verdiyi mandatı və
münaqişəni Azərbaycanın və ya Ermənistanın istəyinə uyğun şəkildə
deyil, beynəlxalq hüququn tələb etdiyi qaydada nizamlamaq arzusunu
əsas götürməlidir.
-Siz nisbətən yaxın vaxtlarda bəyan etmisiniz ki, Dağlıq
Qarabağda heç bir referendum olmayacaq. Bu, prinsip etibarilə təzə
reallıqdır. Bu, o deməkdirmi ki, məsələn, Azərbaycan öz mövqeyini
dəyişib və ya ilkin mövqeyini bir qədər sərtləşdirib.
-Bilirsinizmi, artıq 17 ildir ki, mən bu barədə danışıram,
vasitəçilər də bunu bilirlər. ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri
mənim mövqeyimi bilirlər. Bu illər ərzində mən neçə həmsədrin
dəyişdiyini, həmsədr qismində neçə diplomatın dəyişdiyini artıq
xatırlamıram. Lakin onlar hamısı təsdiq edə bilər, mən həmişə
demişəm ki, Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda tanınmış ərazilərində
heç vaxt heç bir referendum olmayacaq. Üstəlik, əgər baza
prinsiplərinə nəzər salsaq, orada da referendum sözü yoxdur. Orada
iradə ifadəsi ilə bağlı, təyini-müqəddərat ilə bağlı müəyyən
ifadələr var. Lakin biz həmişə demişik ki, bəli, təyini-müqəddərat
beynəlxalq hüququn mühüm prinsipidir, ancaq o, ölkənin ərazi
bütövlüyünü poza bilməz. İkincisi, ölkənin ərazi bütövlüyü həmin
ölkənin razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz. Ona görə də indiki
halda bir müsahibəmdə dediyim sözlər mənim mövqeyimi tamamilə əks
etdirir, bu, sirr deyil. Təbii ki, mən indi də eyni mövqedəyəm, biz
Azərbaycan ərazisində ikinci erməni dövləti yaradılmasına imkan
verməyəcəyik. Əgər kimsə ermənilər üçün ikinci dövlət yaratmaq
istəyirsə, qoy, öz ərazisinin bir hissəsində yaratsın.
-Cənab Prezident, son vaxtlar Ermənistanın rəhbərləri
tez-tez, bilmirəm bunu necə adlandıraq, şantaja başlayır, bəyan
edirlər ki, əgər hərbi faza davam etsə, Ermənistan Dağlıq Qarabağın
müstəqilliyini tanıyacaq. Bu halda onlar özləri onu hələ indiyə
qədər tanımayıblar. Hələlik yalnız bəyan edirlər. Lakin bununla
belə, onlar ümidlərini itirmirlər ki, hansısa ayrı-ayrı ölkələr,
beynəlxalq təşkilatlar müxtəlif ifadələrlə, xilas olmaq və sair
xatirinə Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanıyacaqlar. Siz necə
hesab edirsiniz, Yerevan tərəfindən belə tanıma nə dərəcədə
gözlənilir və bu, münaqişənin nizamlanmasında hansı nəticələrə
gətirib çıxara bilər?
-Sizin bu sualınız Ermənistanın indiki hakimiyyət orqanlarının
qeyri-ardıcıl və qeyri-səmimi olmasına bir daha dəlalət edir. Ona
görə ki, onlar özləri Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanımadığı
halda, istəyirlər ki, başqa ölkələr bunu etsinlər. Vəziyyət
kəskinləşəcəyi halda onların Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini
tanıyacaqları barədə daimi şantaj və hədələri yenə də küy-kələk
oldu. Hərbi qarşıdurma bir aydan çoxdur ki, davam edir. Bəs nə üçün
onlar indiyə qədər Dağlıq Qarabağın müstəqilliyini tanımayıblar?
Bunu etmək çox asandır. Qoy bəyan etsinlər ki, onu tanıyırlar.
Onların siyasətinin bütün mahiyyəti də məhz bundadır. Onlar
onilliklər boyu həmişə cəhd ediblər, – təəssüf ki, bəzən başqa
ölkələrin arxasında gizlənməyə nail olublar, – onların
problemlərini onların əvəzinə başqa ölkələr həll etsinlər. Müasir
erməni dövlətinin ideologiyası da, əslində, bundan ibarətdir. Bu
ideologiyanın çox dərin tarixi kökləri var. Bütün tarixboyu belə
olub. Son 200 ilin tarixini, Qafqazın tarixini izləsək, onların
ucbatından neçə müharibə baş verməsini, onların başqa ölkələr üçün
neçə təxribat yaratmasını görərik. Sonra isə kolluğa qaçaraq və
kimlərinsə arxasında gizlənərək başqa xalqların qanının
axıdılmasının və qarşıdurmanın bəhrələrini görürdülər. Onların
Qafqaza gəlib çıxmalarının tarixini biz çox gözəl bilirik. Qafqaz
regionunda tarixən erməni etnosu olmayıb. Onlar buraya necə gəlib
çıxıblar – məhz belə yolla, hiyləgərliklə, məkrliliklə, necə
deyərlər, ilanı başqasının əli ilə tutmaq cəhdləri ilə. Onlar indi
də eyni hərəkətləri edirlər. Buradan mən onlara, necə deyərlər,
cavab çağırışı edirəm – Dağlıq Qarabağı tanıyın. Bu gün tanıyın.
Yeri gəlmişkən, bu barədə nisbətən yaxın vaxtlarda demişəm, qoy, bu
gün tanısınlar. Lakin başqa ölkələrin bunu etməsini xahiş etmək
yenə də Ermənistan rəhbərliyinin qeyri-adekvatlığından və onun
siyasi savadının çox aşağı səviyyədə olmasından xəbər verir. Ona
görə ki, əgər Ermənistan rəhbərliyi beynəlxalq siyasətin
əsaslarından azacıq da olsa, baş çıxarsaydı, anlayardı ki, bu gün,
biz Dağlıq Qarabağ ilə vahid dövlət çərçivəsində və digər
beynəlxalq strukturlar çərçivəsində BMT-yə daxil olanda
Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bütün dünya tərəfindən hamıya məlum
fakt kimi etiraf edilib. Axı, Qoşulmama Hərəkatı – 120 ölkə
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü birmənalı şəkildə dəstəkləyib.
Avropa İttifaqına 27 ölkə daxildir. Avropa İttifaqı ilə bizim
imzaladığımız sənəddə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, sərhədlərin
toxunulmazlığı və suverenliyi dəstəklənib. Bunlar təqribən 150 ölkə
deməkdir. Buraya İslam Əməkdaşlıq Təşkilatını da əlavə etsək, –
düzdür, orada Qoşulmama Hərəkatının üzvləri olanlar da var,
olmayanlar da, – budur dünya birliyi. Ermənistanın ucbatından, onun
istəyinə görə, onun Dağlıq Qarabağı tanımaq şıltaqlığına görə
Azərbaycan ilə münasibətləri korlamaq, özü də, sadəcə, korlamaq
deyil, deyərdim ki, bu, hər hansı ölkə ilə diplomatik münasibətləri
dərhal pozmağa gətirib çıxarar. Kim belə addım atacaq? Sadəcə, heç
kim bunu etməyəcək. Xüsusən ona görə ki, ermənilər özləri onu
tanımırlar. Özü də elə bir vaxtda ki, onlar BMT Təhlükəsizlik
Şurasının qətnamələrinə əsasən təcavüzkardırlar. Buna görə də
deyərdim ki, bu hərəkət onların növbəti ləyaqətsiz cəhdidir, yenə
başqasının hesabına öz istəklərinə nail olmağa çalışırlar.
-Siz çox yaxşı dediniz. Rusiya münaqişə zonasına hərbi
müşahidəçilər göndərilməsini təklif etmişdi. Baş nazir Paşinyan,
prinsip etibarilə sülhməramlıların münaqişə zonasına daxil
olmalarına razılaşdı və bunların rusiyalı sülhməramlılar olmasını
istisna etmədi. Yəni, bir növ kazus alınır: hərbi müşahidəçilər,
yoxsa sülhməramlılar? Ümumiyyətlə, bu məsələ barədə rəsmi Bakının
mövqeyi necədir?
-Bu bənd baza prinsiplərində əks olunub. Lakin biz onu heç vaxt
ciddi müzakirə etməmişik. Ona görə ki, sadəcə, biz həmin bəndə
çatmamışıq. Regiona sülhməramlıların göndərilməsi nizamlamanın
sonuncu mərhələsində, işğalın nəticələri aradan qaldırılanda, işğal
edilmiş ərazilər qaytarılanda, qaçqınlar Dağlıq Qarabağa qayıdanda
planlaşdırılırdı. Bəli, erməni və azərbaycanlı əhalinin birgə
yaşamasını təmin etmək üçün birinci mərhələdə ayırıcı qüvvələr
lazım olacaq. Lakin baza prinsiplərində həmin qüvvələrin hansı
müddətə göndəriləcəyi, onların hansı ölkələrdən olacağı barədə
göstərişlər yox idi. Yəni, sadəcə, ona görə ki, biz o bəndə
çatmamışdıq. Biz əvvəlcə sazişin əsas bəndlərini razılaşdırmalı
idik. Ermənistanın baş nazirinin münaqişə zonasında sülhməramlılar
olmasını istədiyini bəyan etməsinə gəldikdə isə, əvvələn, bu, onun
işi deyil. Ona görə ki, biz münaqişə zonası deyəndə başa düşmək
lazımdır ki, bu, Azərbaycanın ərazisidir. Əgər biz Azərbaycanla
Ermənistanın sərhədində sülhməramlılardan danışırıqsa, bu, başqa
məsələdir. Bəli, amma indi, mən belə başa düşürəm ki, Azərbaycan
ərazisi haqqında danışırlar. Buna görə də, təbii ki, həlledici sözü
biz deməliyik, çünki bu mövzu geniş müzakirə edilməyib. Məncə, bu
barədə danışmaq hələ tezdir. Lakin öz tərəfimdən qeyd etmək
istərdim ki, bu barədə danışanda, əvvələn, başa düşmək lazımdır ki,
ehtimal edilən müşahidəçilərin mandatı necə olacaq, onlar harada
dislokasiya ediləcək. Başa düşmək lazımdır ki, təmas xətti yoxdur,
buna görə də dislokasiya yerləri harada olacaq.
Ermənistan beynəlxalq hüququ pozur, atəşkəsi pozmaqda davam
edir, bizim şəhərlərimizi atəşə tutur. Bu yaxınlarda “Euronews”
kanalında bir reportaj verilirdi. Orada raketin necə uçması aydın
görünürdü. Özü də raket hərbi mövqelərə deyil, bizim şəhərlərə
uçur. Buna görə də sülhməramlılar harada yerləşəcək, onların
mandatı necə olacaq, şəxsi heyəti, sayı, silahları, funksiyaları nə
olacaq, onların təhlükəsizliyini kim təmin edəcək? Buna görə də
bütün bu məsələlərin çox diqqətlə öyrənilməsi tələb olunur və
yalnız bundan sonra deyə bilərik ki, bəli, biz buna razıyıq və ya
razı deyilik. Ona görə bu sual hələ tezdir.
-Bütövlükdə, indiki vaxtda Azərbaycan, Ermənistan və
Rusiya hərbçiləri atəşkəsin monitorinqinin hər hansı mexanizmini
müzakirə edirlərmi?
-Xeyr. İndi belə müzakirələr aparılmır.
-Siz Ermənistanın baş naziri ilə Qarabağ barəsində
danışıqlar aparılması üçün Moskvaya gəlməyə hazırsınızmı və hansı
şərtlərlə?
-Mən belə dəvət almamışam. Üçtərəfli görüşlərdə dəfələrlə
iştirak etmişəm, lakin Ermənistanın, Azərbaycanın və Rusiyanın
rəhbərlərinin – prezidentlərinin iştirakı ilə. Amma Paşinyan
Ermənistanda hakimiyyətə gələndən sonra bu cür görüşlər olmayıb.
Ermənistanın əvvəlki prezidentləri ilə belə görüşlər olub. Mən
həmin görüşlərdən heç vaxt boyun qaçırmamışam. Hesab edirdim ki, bu
görüşlər çox müsbətdir. Ona görə ki, Rusiya Minsk qrupunun həmsədri
kimi nizamlamada xüsusi rol oynayır. Çünki Rusiya həm də tarixən
istər Ermənistanla, istərsə də Azərbaycanla həmişə sıx əlaqə
saxlayır və bu gün siyasi, iqtisadi qarşılıqlı əlaqələr baxımından
Rusiya Azərbaycanla və Ermənistanla çox fəal əməkdaşlıq edir, bizim
qonşumuzdur. Buna görə, əlbəttə, belə görüşlərin çoxu Rusiya
ərazisində keçirilib. Paşinyanın dövründə isə belə görüşlər
olmayıb. Ermənistan rəhbərliyinin qeyri-adekvatlığını nəzərə alsaq,
indi həmin görüşlərin nə dərəcədə səmərəli olacağını bilmirəm.
Lakin əgər belə təklif daxil olarsa, biz ona həmişə müsbət mövqedən
baxmışıq və baxacağıq.
-Yəni, belə dəvət olarsa, Siz gəlməyə
hazırsınızmı?
-Bəli. Özü də, siz dediyiniz kimi, heç bir şərtsiz. Buna sübut
odur ki, sabah bizim Xarici İşlər nazirləri Cenevrədə, yenə hər
hansı şərtlər olmadan görüşəcəklər. Üstəlik, demək istəyirəm ki,
hələ münaqişə başlayan vaxt bizim Xarici İşlər naziri, – onun Minsk
qrupunun həmsədrləri ilə görüşmək üçün Cenevrəyə səfəri
planlaşdırılmışdı, – o, oraya getdi. Ermənistanın xarici işlər
naziri isə bir həftə əvvəl, oktyabrın əvvəlində oraya getməli idi,
imtina etdi. Humanitar atəşkəs məsələsini razılaşdırmaq üçün xarici
işlər nazirlərinin görüşü barədə Moskvadan təklif alınanda da bizim
Xarici İşlər naziri Cenevrədən oraya uçdu. Yəni, biz heç bir şərt
qoymuruq. Amma mən yenə çox şübhə edirəm ki, Ermənistanın indiki
hakimiyyəti nizamlanma üzrə konstruktiv işə qabil olsun.
-Erməni tərəfin bəyanatlarına qayıtsaq, baş nazir
Paşinyan daim deyir ki, Türkiyənin xüsusi təyinatlıları, türkiyəli
hərbçilər Azərbaycana, belə deyək, sadəcə, kömək etmirlər, onlar
hərbi fazaya fəal cəlb ediliblər. İndi belə fikirlər də əlavə
olunub ki, münaqişənin hərbi fazasının həllində pakistanlı xüsusi
təyinatlılar Azərbaycana fəal kömək edirlər. Siz bu bəyanatları
necə şərh edərdiniz və ümumiyyətlə Sizin fikrinizcə, hazırda
nizamlamada Türkiyənin rolu nədən ibarətdir və perspektivdə bir rol
nədən ibarət ola bilər?
-Bu, Paşinyanın növbəti yalanıdır. Onu da deməliyəm ki,
Ermənistanın əvvəlki prezidentləri ilə mənim ünsiyyətim zamanı buna
oxşar heç bir hal olmayıb. Bəli, biz düşmənlərik, biz bir-birimizə
qarşı müsbət əhvalda ola bilmərik, lakin danışıqlar masası
arxasında heç vaxt belə ağ yalan olmayıb. Sadəcə, belə
insunasiyalar da olmayıb. Bunlar hamısı yalandır. Burada Türkiyənin
heç bir xüsusi təyinatlısı yoxdur. Bu barədə dəfələrlə demişəm,
buna ehtiyac da yoxdur. İndi onun ağzı o qədər qızışıb ki, guya
hansısa pakistanlı xüsusi təyinatlılar var. Yeri gəlmişkən, buna
görə məncə etiraz notası da alıb. Bu, cəfəngiyatdır, belə şey
yoxdur. Bu, əvvələn, üçüncü tərəfləri münaqişəyə cəlb etmək,
münaqişəni beynəlmiləlləşdirmək və özünün alçaldılmış vəziyyətini
ört-basdır etmək cəhdləridir. Guya döyüş meydanında vuruşan
Azərbaycan deyil, Türkiyənin və Pakistanın xüsusi təyinatlılarıdır.
O, cəfəngiyat danışır. Bu yaxınlarda deyib ki, guya Azərbaycanın
Suriyadan gətirdiyi terrorçular Rusiya ərazisinə soxulub və
Qroznıda terror aktı törədiblər. Başa düşün, bu ki, tamamilə
cəfəngiyatdır. Rusiyanın xüsusi xidmət orqanları bu terror aktını
kimin təşkil etdiyini yəqin ki, bilirlər. Bundan əvvəl Paşinyan
deyirdi ki, Türkiyənin F-16 təyyarəsi Ermənistana məxsus Su-25
təyyarəsini vurub. Hamı bilir ki, bu, yalandır. Bütün bunları həm
Rusiya, həm də digər həmsədr ölkələr izləyirlər. İndi biz
texnologiyalar əsrində yaşayırıq. Heç nəyi gizlətmək mümkün deyil.
O deyəndə ki, Gəncəyə ballestik raketləri Ermənistan atmayıb, bu,
sadəcə, axmaqlıqdır. Ona görə ki, hər hansı ballestik raketin
buraxılması izlənilir. Bu raketin haradan buraxılmasını, ona hansı
döyüş tapşırığı verilməsini Rusiya da çox gözəl bilir, Amerika da,
Fransa da. Bu döyüş tapşırığının hədəfi yaşayış məhəlləsi idi.
İkinci dəfə də yaşayış məhəlləsi oldu. Gəncədə bizim heç bir hərbi
bazamız, heç bir hərbi şəhərciyimiz yoxdur. Axı, o, yalan deyir. Bu
dəhşətli dağıntı kadrlarını biz yox, yüzlərlə xarici jurnalist
çəkəndə, xarici diplomatlar birbaşa dağıntılar yerindən müsahibə
verəndə də Paşinyan yalan deyir. Deyir ki, bunu edən Ermənistan
deyil. Bəs kimdir? Biz özümüz Gəncəyə zərbə endirmişik?
Yalançılığın, ən başlıcası, axmaqlığın dərəcəsini təsəvvür
edirsinizmi? Bunu hər bir adekvat insan başa düşməli idi, bunu
gizlətmək mümkün deyil. Buna görə də onun pakistanlı, türkiyəli
xüsusi təyinatlılar barəsində dedikləri növbəti sərsəmlikdir. Sabah
deyər ki, biz ərazilərimizi azad etmək üçün buraya marslıları
gətirmişik. Ondan nə desəniz gözləmək olar.
-Hər halda, münaqişənin nizamlanmasında Türkiyənin
sonrakı rolunu dəqiqləşdirmək istərdim.
-Bəli, nizamlamada Türkiyənin rolunu görürük, səmərəli roldur.
Türkiyə bizə qardaş dövlətdir. Türkiyə dünyada yeganə ölkədir ki,
Cənubi Qafqazın üç ölkəsi ilə onun dövlət sərhədləri var. Hazırda
Türkiyə təkcə regional problemlərlə bağlı bir sıra məsələlərdə
deyil, həm də qlobal planda həlledici söz sahibidir. Türkiyə həm də
tamamilə müstəqil xarici siyasət yürüdür. Mənim bildiyimə görə bu
da, hamıya komanda verməyə adət edənləri çox qıcıqlandırır. Türkiyə
bizim etibarlı tərəfdaşımız, Azərbaycanın dostu, həm də Rusiya ilə
çox sıx münasibətləri olan ölkə kimi, zənnimcə, hökmən mühüm rol
oynayacaq. O, artıq indi həmin rolu oynayır. Rusiya və Türkiyə
prezidentləri, bu ölkələrin Xarici İşlər nazirləri, Müdafiə
nazirləri daim əlaqə saxlayırlar, bu məsələləri müzakirə edirlər.
Bu, onu göstərir ki, Türkiyə artıq cəlb olunub, Ermənistanın nə
qədər xoşuna gəlməsə də. Lakin, mən əminəm, Ermənistan bunu etiraf
etməyə və bununla razılaşmağa məcbur olacaq.
-Cənab Prezident, hər halda belə bir risk varmı ki,
Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münaqişə genişlənərək daha böyük
regional münaqişəyə çevriləcək, ona iri dövlətlər də
qoşulacaq?
-Səmimi desək, bunu tam istisna edə bilmərəm. Lakin öz
tərəfimdən deməliyəm ki, biz buna gətirib çıxara biləcək hər hansı
hərəkətlər etməyəcəyik. Bu münaqişəni beynəlmiləlləşdirə biləcək
heç bir təxribat olmayacaq. Bu, bizə lazım deyil. Son bir ayda
dəfələrlə demişəm ki, biz bunun əleyhinəyik. Bütün ölkələri təmkin
nümayiş etdirməyə, müdaxilə etməməyə çağırmışam. Mən şadam ki, belə
də olur. Hərçənd Ermənistanın münaqişəni beynəlmiləlləşdirmək üçün
daimi cəhdləri, Ermənistan rəhbərliyinin Rusiyadan az qala
Ermənistan tərəfində döyüşmək üçün Rusiya qoşunlarını göndərmək
barədə daimi xahişləri məhz mənim dediyim ilanı özgə əli ilə tutmaq
məsələsidir. Buna görə əminəm ki, region ölkələri, həm Rusiya, həm
Türkiyə, həm İran, həm də Gürcüstan, – təbii ki, Azərbaycanın bu
ölkələrlə etimada əsaslanan sıx tarixi, mədəni, siyasi
münasibətləri var, – təcavüzkarın dəyirmanına su tökən hər hansı
hərəkətlərdən çəkinəcəklər.
-Bu yaxınlarda Prezident Putin bəyan etdi ki, indiki
eskalasiyanın gedişində hər iki tərəfdən ölənlərin ümumi sayı
təqribən beş min nəfərdir. Siz də olan rəqəmlər də belədir, yoxsa
onlar bir qədər fərqlənir?
-Mən demişdim ki, biz həlak olan hərbi qulluqçuların sayını
münaqişə, müharibə başa çatandan sonra açıqlayacağıq. Müharibə başa
çatdıqdan sonra. Dinc sakinlərə gəlincə, biz məlumatları dərc
edirik. Mən sizə dedim: 69 nəfər həlak olan və 300-dən çox yaralı
var. İtkilərə gəlincə, mən bizim fərziyyələrə görə Ermənistanın
hansı itkiləri ola biləcəyini deyə bilərəm.
-Maraqlı olardı.
-Baxın, hətta tam riyazi cəhətdən. 256 tank məhv edilib, bu,
dünənki gün üçün olan məlumatdır. Hər gün bu rəqəm artır.
Hesablayın, orada hərəsində 3-4 nəfər var. Bu, artıq təxminən min
nəfər. Sonra 50-dən çox piyadaların döyüş maşını məhv edilib. Orada
təxminən neçə nəfərin olduğu aydındır. Yüzlərlə artilleriya
topları. Hər birində bir neçə nəfər. 6 ədəd S-300 qurğusu, 40-a
yaxın “Osa”, “TOR”, “KRUQ”, “KUB” zenit-raket kompleksləri. 400,
bəlkə də 400-dən çox yük maşını, onların böyük hissəsi məhv edilib,
həm hərbi qulluqçularla, həm də döyüş sursatı ilə birgə. Əgər
bunları hesablasaq, hələ nə qədər səngərlərdə məhv edilib. Axı, biz
bu səngərləri, təmas xəttini keçmişik. Bu kadrlar internetdə var.
Yəni, bizim məlumata görə, təkcə erməni tərəfinin itkisi 5 min və
daha çox ola bilər, yaralananlar isə müharibədə bir qayda olaraq,
2-3 dəfə çox olur. Bizim itkilərə gəlincə, mən yenə dedim ki, biz
onları sonra açıqlayacağıq. Lakin deməliyəm ki, onlar xeyli azdır.
Silahlı toqquşmanın xarakteri, mürəkkəb relyef və ermənilərin 30 il
ərzində qurduqları istehkamlar nəzərə alınarsa, hesab edirəm ki,
hər bir insan həyatı dəyərlidir, lakin bütün bunlarla bərabər,
bizim itkilərimiz minimaldır.
-Bu mövzunu davam etdirmək istərdim. Bəzi hərbi
ekspertlər hesab edirlər ki, Azərbaycan, belə deyək, hərbi
əməliyyatların aktiv fazasında pilotsuz uçuş aparatlarından fəal
istifadə edilməsi hesabına həlak olanların sayını minimuma
endirməyə müvəffəq olub. Hətta bəziləri, elə ABŞ-dan olan hərbi
ekspertlər hesab edirlər ki, bu, XXI əsrdə döyüş əməliyyatlarının
aparılmasının yeni modelidir. Əks-hücum aparılarkən dronların
xeyrinə seçim edilməsi nə ilə bağlı idi?
-Bilirsiniz, Azərbaycan Ordusunun arsenalı təkcə dronlardan
ibarət deyil, bizdə Rusiya, Belarus, İsrail istehsalı olan müasir
hava hücumundan müdafiə sistemləri, bir neçə çarpaz hava hücumundan
müdafiə sistemləri var. Onlar Ermənistan ərazisindən göndərilən
raketlərin çox hissəsini vurur. Təəssüf ki, biz həmin raketlərin
hamısını vura bilmirik. Bizdə ən müasir zirehli texnika var,
modernləşdirilmiş “T-72” tankları, ən müasir “T-90” tankları,
piyadaların döyüş maşınları və sair, müasir uzaqvuran artilleriya
silahları var. İndi bu, heç kəs üçün sirr deyil. “Polonez”, “Lora”, “Ekstra”, “Qasırğa” raketləri və sairə. Yəni, biz ordumuzun
silahlanmasına birtərəfli yanaşmamışıq. Lakin müharibə
aparılmasının müasir metodları, əlbəttə, 1990-cı illərdə olan
metodlardan fərqlənir. Buna görə də pilotsuz aviasiya bizim döyüş
qabiliyyətimizin mühüm amilidir, xüsusən, bu cür möhkəmlənmiş
rayonların olması nəzərə alınmaqla. İnanın ki, hətta bizim
internetdə nümayiş etdirdiyimiz kadrlar da, əslində, baş verənlərlə
müqayisədə çox cüzi hissədir. Bunlar bizim göstərə
bildiklərimizdir. Aşkar görünür ki, onlar orada qazılıb
yerləşdirilib. Sanki hansısa gəmiricilərdir. Onlar orada hər yeri
qazıblar. Aralarında yollar olan, uzunluğu kilometrlərlə ölçülən
tunellər var. Siçovul yuvalarına oxşayır. Səs eşidən kimi oraya
girirlər. Hər bir artilleriya topunun “siçovul yuvası” var. Buna
görə müasir texnika olmasa, bunları məhv etmək çox çətin olardı və
bu, çox böyük insan tələfatına gətirib çıxarardı. Biz neçə “Qrad”
qurğusunu məhv etmişik. İndiki halda pilotsuz aviasiya – həm
Türkiyə dronları, həm də İsrail dronları, əlbəttə, bizə çox kömək
edir. Biz azı altı ədəd “S-300” zenit-raket kompleksini məhv
etmişik. Üstəgəl müasir pilotsuz uçuş aparatları. Onlar özləri
zərbə endirir, özləri kəşfiyyat aparır, həm də zərbə vuran
artilleriyanın koordinatlarını verirlər. Buna görə, əlbəttə, bu,
bizim uğurumuzun mühüm amilidir. Lakin dediyim kimi, torpaqlarımızı
Azərbaycan əsgərləri və zabitləri azad edirlər, bu torpaqlarda
bayrağımızı qaldırırlar. Buna görə bütün bunlar bizim sərvətimizdir
və təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Ordusu ən yüksək döyüş
qabiliyyətli ordulardan biri hesab edilir. Mən bilirəm ki, bu
müharibədən sonra bu təcrübə öyrəniləcək. Ümumiyyətlə, bu təcrübə
hərbi quruculuq üzrə gələcək fəaliyyəti planlaşdıran çox ölkələr
üçün, hətta bizim üçün də faydalı olacaq. Bu yaxınlarda Müdafiə
Nazirliyində hərbçilərlə müşavirə keçirirdim, orada dedim ki, biz
uğurlarımızla yanaşı, nöqsanlarımızı da təhlil etməliyik və
gələcəkdə hərbi texnika alanda indi bizə lazım olan, amma, sadəcə,
anbarlarda qalmış texnikanı almamaq təcrübəsini əsas
götürməliyik.
-İstifadə edilməmiş qalıb?
-Bəli.
-Cənab Prezident, Siz qeyd etdiniz ki, eskalasiyanın
indiki fazasında erməni tərəfinin dinc şəhərləri atəşə tutması
halları tez-tez baş verib. Gəncənin iki dəfə şiddətli atəşə
tutulması, Bərdənin dünən atəşə tutulması, həlak olanların ümumi
sayı 70 nəfərə yaxındır, – bu, döyüş əməliyyatları zonasından
kənarda yaşayan şəxslər üçün lap çoxdur, – və 300-dən çox yaralı.
Lakin, eyni zamanda, Bakıdan daim bəyanatlar səslənir ki,
beynəlxalq birlik bu atəşlərə görə Ermənistanı lazımınca qınamır.
Yəni, beynəlxalq birlik həm Bakıya, həm də Yerevana dinc
vətəndaşların atəşə tutulmasını dayandırmaq kimi çağırışlar etməklə
kifayətlənir. Lakin Bakının Ermənistanın əməllərini ittiham etməsi
beynəlxalq birlik tərəfindən lazımınca qarşılanmır?
-Bəli, bu, belədir. Lakin bu, bizim üçün yenilik deyil. Bütün bu
işğal illəri ərzində Ermənistanın qınanması nədən ibarət olub?
Məgər bu, ittiham idimi, xeyr. Məgər kimsə Ermənistanı işğala görə
qınayıbmı? Bəli, 1993-cü ildə BMT Təhlükəsizlik Şurasının
qətnamələri qəbul edilib. Bəli, sonra biz öz səylərimizlə BMT Baş
Assambleyasının və Qoşulmama Hərəkatının qətnamələrinin qəbul
edilməsinə nail olduq. Hətta Avropa Parlamentinin də. Lakin onlar,
əlbəttə, nizamlama üçün hüquqi baza yaratdılar, amma ittihamları
eşitmədik. Hətta atəşkəsin Ermənistan tərəfindən pozulması aydın
olduqda belə. Moskvada atəşkəs əldə olunmasından heç bir gün
keçməmiş onlar Gəncəyə zərbə endirdilər. İndi də, Vaşinqtonda
atəşkəs razılaşdırıldıqdan bir gün sonra, özü də bunun üçün onlar
yalvarırdılar. Axı, atəşkəs barədə yalvaran onlar idi. Moskvada da,
indi də Fransa tərəfinin fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş
atəşkəs pozulub. Bir gün keçmədi, onlar Bərdəni atəşə tutdular.
Buna qədər isə onlar Tərtərdə dəfn mərasimini atəşə tutmuşdular.
Orada 4 nəfər həlak olmuşdu. Bu, qeyri-insani əməllər onu göstərir
ki, baxın, görün, biz kiminlə vuruşmağa məcburuq. Onlar üçün nə
əxlaq normaları var, nə şərəf, nə ləyaqət. Ümumiyyətlə, müharibənin
necə aparılması barədə anlayışları yoxdur. Ona görə də onlar
müharibəni belə aparırlar. Bilirsinizmi, hətta hər bir rəqibə,
düşmənə də müəyyən dərəcədə hörmət etmək lazımdır, çünki qaydalar,
o cümlədən müharibənin aparılması qaydaları var. Erməni tərəfi üçün
bu qaydalar yoxdur. Ona görə də biz Ermənistanın pislənəcəyinə o
qədər də ümid etmirdik. Bizi qardaş Türkiyə dəstəkləyir. Bizi
Pakistan, Türkiyə Prezidenti, Pakistanın Baş Naziri açıq
dəstəkləyirlər. Onlar dəfələrlə bizi dəstəklədiklərini ifadə
ediblər. Bizi çox ölkələr dəstəkləyir. Lakin biz dünya birliyi
dedikdə, nə üçünsə həmişə Qərb dünyası başa düşülür. Bax, oradan
biz həmrəylik gözləmirdik və gözləmirik.
-Bundan başqa, erməni tərəfi tez-tez Azərbaycanın
müxtəlif enerji infrastrukturunu – Mingəçeviri, qaz kəmərlərini,
neft kəmərlərini atəşə tuturdu. Ümumiyyətlə, Siz necə hesab
edirsiniz, bu, Azərbaycan neftinin və qazının dünya bazarına
çatdırılması üçün müəyyən risklər yarada bilərmi?
-Əgər onlar vəd etdiklərini reallaşdıra bilsələr, konkret
olaraq, Səngəçal terminalını və ya bizim neft və qaz kəmərlərimizi
bombalaya bilsələr, bu, əlbəttə, risklərlə bağlı olacaq. İndiki
halda düşünürəm ki, onları qınayacaqlar, çünki bu neft və qaz
əsasən avropalı istehlakçılara lazımdır. Sirr deyil ki,
Azərbaycandan çəkilən qaz kəməri müəyyən dərəcədə, çox yox, müəyyən
dərəcədə bəzi Avropa ölkələrinin enerji təhlükəsizliyinə şərait
yaradır və yaradacaq.
-Avropanın cənubu.
-Neftin göndərilməsi məsələsinə gəldikdə bu gün Avropa
İttifaqının üzvü olan bəzi ölkələr özlərinin ehtiyaclarının
təxminən 40-50 faizini Azərbaycan nefti hesabına təmin edirlər.
Yəni, əgər bu neft-qaz kəmərləri ilə bağlı bir hadisə baş versə,
Ermənistan ciddi beynəlxalq təzyiqlə üzləşəcək. Lakin bu da onları
dayandırmır. Axı, onlar Bakı-Novorossiysk neft kəmərini bombalamağa
cəhd göstərmişdilər. Bu neft kəməri Azərbaycan ilə Rusiyanı
bağlayır. Həmin Rusiyanı ki, Ermənistan ondan həmişə hansısa xüsusi
münasibətlər tələb edir, əvəzində heç nə vermədən. Heç nə. Əsla.
İstər tarixi baxımdan, istər beynəlxalq arenada dəstək mənasında.
Əlbəttə, indi Sorosun komandasından başqa bir əməl gözləmək
çətindir. Buna görə də Mingəçeviri, elektrik stansiyasını
bombalamağın məqsədi Azərbaycanın enerji sistemini dağıtmaqdır. Bu,
əlbəttə, müəyyən dərəcədə təsir göstərər, lakin biz artıq
şaxələnmiş enerji təchizatı şəbəkəsi, yeni elektrik stansiyalarını
yaratmışıq. Ona görə də bu, məhz erməni tərəfin yırtıcı mahiyyətini
göstərir. Başqa məsələdir ki, biz həmin raketlərin çoxunu havada
məhv etmişik. Bir hissəsi tutulub, bir hissəsi partlamayıb. Bu da
onların hərbi potensialından xəbər verir. Amma, əlbəttə, belə bir
təhdid var və biz ona adekvat reaksiya verməliyik. Mən həmişə
demişəm, bu gün də deyirəm, Bərdə şəhərinin vəhşicəsinə bombardman
edilməsinə, orada 7 yaşlı qızın həlak olmasına və bir neçə uşağın
zərər çəkməsinə baxmayaraq, biz onların tayı deyilik. Biz onlara
döyüş meydanında cavab verəcəyik. Biz yeni torpaqların azad
edilməsi ilə, bayrağımızı yeni şəhərlərə sancmaqla cavab verəcəyik.
Biz şəhərləri, mülki şəxsləri bombalamayacağıq. Sizə lap yaxın
vaxtlara aid bir nümunə göstərim. Artıq çoxdandır ki, həlak
olanların cəsədlərinin və hərbi əsirlərin dəyişdirilməsi barədə
söhbət gedir. Prinsip etibarilə bu mövzu Moskvada səslənib. Bu ayın
10-da humanitar mülahizələrə əsasən biz Beynəlxalq Qırmızı Xaç
Komitəsinə dəfələrlə müraciət etmişik ki, gəlin, mübadiləni təşkil
edək. Özü də, tam təfərrüatı ilə deyim, mən həlak olmuş erməni
hərbçilərinin cəsədləri barədə tapşırıq vermişəm ki, onları
maksimum dərəcədə refrijiratorlarda (soyuducularda), soyuq yerlərdə
saxlasınlar, biz hamımız bilirik, insanların cəsədləri qalanda nə
hala düşür.
-Cəsədlərin parçalanmaması üçün.
-Bəli, tamamilə doğrudur. Hər dəfə erməni tərəfi imtina edir.
Hər dəfə bəhanələr gətirirdilər ki, gəlin, bunu döyüşlər gedən
yerdə edək. Başa düşürsünüzmü, bu, mübadiləni aparacaq insanların,
mülki şəxslərin həyatını təhlükə altına qoymaq deməkdir. Biz
deyirik yox, axı, bizim dövlət sərhədimiz var. Gəlin, bunu Tovuz
rayonunda, Qazax rayonunda edək. Gəlin, orada edək. Deyirlər, yox,
yalnız burada. Buna görə dünən mən qərar qəbul etmişəm ki,
Ermənistanın həlak olmuş hərbi qulluqçularının cəsədlərinin çox
hissəsi birtərəfli qaydada Ermənistana verilsin. Üstəgəl daha iki
mülki şəxsi – bu ahıl insanları da verəcəyik. Dünən biz bunu etməyə
çalışdıq, onları maşınlarla sərhəd tərəfə yola saldıq. ATƏT-in
ofisini, Qırmızı Xaç Komitəsini bu işə cəlb etdik, lakin erməni
tərəfi onları qəbul etmir. Onlar həlak olmuş insanlarının
cəsədlərini qəbul etmirlər. Ümumiyyətlə, bu, nə deməkdir, bunu necə
izah edəsən? Ümumiyyətlə, bu, hansı insani əxlaq normalarına sığır?
Biz hər halda cəsədləri verəcəyik. İndi mülki şəxslərin və həlak
olanların cəsədlərinin Gürcüstan ərazisindən çatdırılması üzərində
işləyirik. Əgər onlar bu cəsədləri qəbul etməsələr, mən heç
bilmirəm nə edək?! Görün, biz kiminlə vuruşuruq. Başa düşürsünüz?
Bunu hamı başa düşməlidir. Onların bütün saxta, yalvarış dolu
bəyanatlarını da. Onların ah-vayı, ağlamaları – bunlar hamısı
yalançı göz yaşlarıdır. Biz onları yaxşı tanıyırıq. Buna görə
Rusiya ictimaiyyəti onların yalanlarına, böhtanlarına
aldanmamalıdır. Bəli, aydındır ki, onlar Rusiya Federasiyasında
inteqrasiya ediblər. Təkcə orada yox, Fransada da, Amerikada da.
Onlar mediada da yer tutub, ictimai fon yaradırlar. Lakin insanlar
bizim kiminlə vuruşduğumuzu başa düşməlidirlər. Anlamalıdırlar ki,
biz haqlıyıq. Biz öz torpağımızda vuruşuruq. Onlar bizim torpaqda
ölürlər.
-Cənab Prezident, Siz dəfələrlə vurğulamısınız ki, hərbi
faza gec-tez başa çatacaq. Bununla əlaqədar Sizə iki sualım var.
Birincisi, Siz bütün rayonların işğaldan azad edilməsindən, yəni,
həm Dağlıq Qarabağın, həm də yeddi rayonun qaytarılmasından sonra
Azərbaycanın iqtisadi potensialını necə qiymətləndirirsiniz? Bu,
Azərbaycanın iqtisadi artım sürətinə necə təsir göstərə
bilər?
-Bunu demək çətindir. Bilirsinizmi, bu barədə müxtəlif
ehtimallar var. Əlbəttə, böyük ərazilərin öz nəzarətimizə
qaytarılması artım üçün, inkişaf üçün, ilk növbədə, kənd
təsərrüfatının və turizmin inkişafı üçün böyük potensialdır. Ona
görə ki, Qarabağ regionu ölkəmizin ən gözəl və bərəkətli
regionlarından biridir. Həm təbii faydalı qazıntılarla, həm
qızılla, sink və qurğuşunla zəngindir. Yeri gəlmişkən, Ermənistan
Kəlbəcərdə bir neçə xarici şirkətlə bərabər qızılın qanunsuz
hasilatını həyata keçirir. Lakin biz, əlbəttə, onların hamısını
müvafiq hüquqi prosedurlar vasitəsilə məsuliyyətə cəlb edəcəyik.
Ona görə də bu regionun perspektivi Azərbaycanın davamlı inkişafı
üçün, ilk növbədə, ərzaq təhlükəsizliyi məsələlərinin həlli üçün
çox vacib olacaq. Lakin anlamaq lazımdır ki, birinci mərhələdə bu,
çox böyük maliyyə məsrəfləri tələb edəcək.
-Bərpa işləri.
-Bəli, əlbəttə. Çünki, hətta bizim göstərdiyimiz kadrlardan da
görünür ki, orada bircə ev də qalmayıb. Biz Füzuli şəhərini
işğaldan azad edəndə orada bircə salamat bina tapa bilmədik.
Təsəvvür edirsinizmi? Bütün şəhərdə, halbuki orada 10 minlərlə
insan yaşayırdı. Bircə bina da qalmayıb. Mənə zəng vurdular, dedim
ki, bayrağı dirək üzərində qaldırın. Görün, onlar nə ediblər.
Ağdamın, Cəbrayıl rayonunun xarabalıqlarına baxın. Hər şey
dağıdılıb. Elə bil buradan vəhşilər keçiblər. Elə bil bunlar insan
deyilmiş. Onlar hər şeyi söküb-dağıdıblar. Evlərin damlarını,
pəncərə çərçivələrini, hətta unitazları da. Bu, sadəcə,
quldurluqdur. Buna görə qarşıda bizi çox böyük xərclər gözləyir.
İnfrastruktur, yollar, kommunikasiyalar, yaşayış yerləri, inzibati
binalar. Buna görə də bu, yəqin ki, birinci mərhələdə ümumi daxili
məhsulun həcminə, inşaat sektoruna çox müsbət təsir göstərəcək.
-İnşaat sektoruna.
-Bəli, sözsüz. Bir də, əlbəttə, məşğulluq məsələsinə. Tikinti
materialları istehsalı ilə bağlı olan hər şeyə. Lakin bu,
milyardlarla məsrəf demək olacaq. Biz dəymiş ziyanı hesablayacağıq.
Mən artıq komanda vermişəm, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə xüsusi
müvəqqəti komendaturalar yaradılmasına dair təlimatlar vermişəm.
Cəmi bir neçə gün bundan əvvəl bu cür tapşırıq verilib. Biz hər
şeyi inventarlaşdıracağıq, orada qalanların uçotunu aparacağıq,
bizə vurulmuş ziyanın həcmini qiymətləndirəcəyik və təbii ki,
bundan sonra artıq bizim vətəndaşların oraya qayıdacağı mərhələdə
müvafiq hüquqi prosedurlar aparılacaq, biz təcavüzkarı məsuliyyətə
cəlb edəcəyik. Odur ki, perspektivdə, fikrimcə 5-10 il ərzində bu,
qeyri-neft sektorunun inkişafına yaxşı təkan verəcək, qısamüddətli
perspektivdə isə bu, məsrəf tələb edəcək. Lakin, başa düşürsünüzmü,
Qarabağı bərpa etmək, onu yer üzündə ən gözəl və həyat üçün rahat
guşələrdən birinə çevirməkdən bizi dayandıra biləcək maddi maneə
yoxdur.
-Nəhayət, sonuncu sual. Siz Qarabağ münaqişəsi başa
çatandan, nizamlanandan sonra bizim regionda vəziyyətin geosiyasi
inkişafını və qüvvələr nisbətini necə görürsünüz?
-Zənnimcə, vəziyyət, əlbəttə, münaqişədən əvvəlki kimi
olmayacaq. Biz regionda geosiyasi düzümü çox cəhətdən dəyişmişik.
O, artıq dəyişib və bir çox stereotiplər keçmişdə qalıb. Məsələn,
Rusiya və NATO arasındakı qarşıdurma kimi. Siz indi baxın, Rusiya
və NATO-nun üzvü olan Türkiyə daha çox səmimi və etimada əsaslanan
əlaqələrə malikdirlər, nəinki Türkiyə ilə NATO üzvü olan hər
hansısa başqa ölkə. Bunlar əvvəl yox idi, bunlar yeni
reallıqlardır. Buna görə də, bax, belə dəqiq strukturlaşdırılmış
stereotip geosiyasi təfəkkür də ikinci plana keçir. Mən hesab
edirəm ki, bu, müsbət amildir. Çünki reallıqları əsas götürmək
lazımdır, reallıqları isə siyasətçilər öz fəaliyyətləri ilə
yaradırlar. Düşünürəm ki, bu gün bizim regionda regionun
gündəliyini müəyyən edən, əməkdaşlığa istiqamətlənən aparıcı siyasi
xadimlər arasında çox müsbət əməkdaşlıq formatı yaranır. Çünki bu
gün Türkiyə, İran, Rusiya və Azərbaycan arasında həm üçtərəfli, həm
də ikitərəfli formatlarda fəal əməkdaşlıqdan danışmaq olar. Bizim
üçtərəfli formatımız mövcuddur. Düşünürəm ki, gün gələcək, biz
artıq dördtərəfli formatda da fəaliyyət göstərəcəyik. Bu, həm
tarixi, həm iqtisadi, həm nəqliyyat, həm geosiyasi və ən başlıcası,
bu regionda təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi baxımından təbii
olacaq. Buna görə Ermənistan bundan sonra da Qafqazın bədənində yad
cisim kimi qalmamalıdır. Ermənistan buraya onsuz da hamıdan sonra
gəlib və erməni dövləti onlara tarixən heç vaxt məxsus olmadıqları
torpaqlarda süni şəkildə yaradılıb. Mən Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin İrəvanı Ermənistana necə verməsini dəfələrlə
demişəm. Bu, tarixi faktdır. 1918-ci il mayın 29-da, Cümhuriyyətin
yaranması elan ediləndən bir gün sonra İrəvan verilib. Özü də
müzakirələr zamanı qanunverici orqanının İrəvandan olan deputatları
bunun əleyhinə idilər, lakin onların fikrini heç kim nəzərə almadı.
Bax, beləcə İrəvanı götürüb veriblər. Buna görə də, necə deyərlər,
olan olub, keçən keçib. İndi Ermənistan yad cisim olmamalı və
işğala son qoymalı, Azərbaycan ilə, Türkiyə ilə münasibətləri
normallaşdırmalıdır. Bu, onlara yalnız fayda gətirə bilər, başa
düşürsünüzmü, yalnız fayda. Bütün kommunikasiyalar açılacaq, onlar
inteqrasiyalı enerji, nəqliyyat layihələrinin bir hissəsi, ümumi
təhlükəsizlik sisteminin bir hissəsi olacaqlar. Baxın, bu gün
Türkiyə Rusiyadan S-400 zenit-raket kompleksləri alır. Bu, tamamilə
yeni təhlükəsizlik sistemidir. Bu, sadəcə, hava hücumundan müdafiə
kompleksinin alınması deyil, yeni təhlükəsizlik, qarşılıqlı etimad
sisteminə bir addım yaxınlaşmaqdır. Bunu qarşılıqlı etimad olmadan
əldə etmək mümkün deyil. Biz Rusiyadan S-300-ləri çoxdan almışıq.
Bu da qarşılıqlı etimad amilidir. Buna görə regionun belə
konfiqurasiyası hamının xeyrinədir. Amma Ermənistan başa düşməlidir
ki, o, artıq yolun kənarındadır. Artıq ondan ötrü heç kim
vuruşmayacaq. Bəs sonra? Əgər o, bizimlə qarşıdurmaya davam edərsə,
əgər bundan sonra da Türkiyəyə ərazi iddiaları irəli sürərsə, başa
düşməlidir ki, bizim qarşımızda necə dura bilər. Lakin biz
qarşıdurma istəmirik, biz sülh istəyirik, onların bizə və xalqımıza
gətirdiyi bütün ağrı-acılara və faciələrə baxmayaraq. Buna görə də
düşünürəm ki, geosiyasi reallıqlar müsbət istiqamətdə inkişaf
etməlidir. Hər halda biz öz tərəfimizdən hər şeyi edəcəyik ki, bu,
belə olsun.
-Bütün suallarımıza ətraflı cavab verdiyinizə görə bir
daha sağ olun.
-Sağ olun.
